Shaka Zulu
Nga 1787, Senzangakhona, khosi thukhu ya ma Zulu (we a wana dzina li tshi khou bva kha nwana muthihi wa vhararu vha Malandela) avha na nwana nga nnda ha mbingano, Shaka. Nga murahu ha u shuma minwaha yo vhalaho kha mmbi ya Dingiswayo, he ado bva a muhulwane wa mmbi, Shaka ambo di vha khosi ya ma Zulu nga murahu ha musi khotsiawe vha tshi fa.
Nga hetsho tshifhinga ma Zulu vho vha vha vhatuku vha tshi tou vha vhathu vha 1,500, he Shaka avha na mushumo muhulwane wa uri vha hule vha hule na kha zwa polotiki. Ubva kha vhanna vhane vha shuma vhukuma vhe ado vha vhona vhukati ha ma Zulu, a sia mmbi yo khwathaho, lwa tshifhinga tshine tsha swika minwaha ya 12, a sika vhathu vhane vha vha na maanda vhukuma zwi tshi da kha zwa ulwa vho diimisa nga vhothe na zwigwada zwa vhahura.
Nga u ita ngauralo aita uri lushaka lwawe lutuku luhule lu vhe lushaka luhulwane lune lwa vha na maanda. Nga 1828 Shaka a thoma u lwisiwa nga vharathu vhawe vhana vha khotsiawe, Dingane na Mhlangana. Nga murahu ha u lwisana havho lwa tshifhinga vhukati ha vharathu na vhakomana na vhatikedzi vhavho, Dingane ha vha ene we avha atshi khou fhenya a fhedza atshi khou dzhia vhuhosi ha Shaka.
Dingane o vha a sina vhutali ha zwa nndwa u fana na Shaka na maanda a u kona u rangaphanda muvhuso awe uri u dzule u muthihi, zwenezwo zwo do ita uri zwithu zwe Shaka avha o zwiita zwa thoma u fhalala. Vhanwe vhathu vha tuwa Dingane a balelwa u vha vhuyisa nga khani.
Dingane
Vhathu vha mmbi vha vhatshena vho vha vha tshi khou thoma u da nga vhunzhi, zwe zwa vha zwi tshi khou vhanga dzi khakhathi kha vhane vha dzula henefho.
Hezwi zwikwara zwidala wo vhoniwa nga vha Voortrekkers (vha thu vha u ita zwa vhulimi vha tshi khou bva Eastern Cape) ha vha sa fhethu havho hu swa ha eldorado, vha amba na Dingane nga ha shango uri vha kone u dzula vha lime kha mabulasi. Khosi ya ma Zulu ya ofha zwihulwane uri hafha hu nga vha hu tshi khou da zwithu zwine zwa nga fhedza zwo mubvisa tshiduloni tshawe, zwino ovha ana Piet Retief, o no bva kha mavhuru we avha o da u ri vha vhonisane, nahone u tangana havho zwa disa lufu.
Adovha a ruma mmbi yawe uri iyo vhulaha vhana na vhafumakadzi, vha vhanna hu tshi vha vhone vho no gada mishasha ya mavhuru na kule hune havha Bloukrans, tsini na hune namusi ha vhidziwa upfi Estcourt. Havho vho konaho u kunda vho ana vha rabela na kha Mudzumu uri a lwele mpfu dza vha funwa vhavho uri vha kone u fhata kereke vha tshi khou hulisa gundo nga nndwa yavho na ma Zulu.
Nga dzi 16 dza Nyendavhusiku nga 1838 tsini na mulambo wa Ncome, we wa do fhedza u tshi khou riniwa upfi Blood river, u lifhedza zwo vha zwi tshi khou vhavha nahone ho dala malofha. Vhalwi ma Zulu vho no swika 3 000 vha vhulaiwa nndwani, ngeno vharangaphanda vha mavhuru vho tou vha na dzi khuvhabvu.
U kundiwa ho vha hu tshi khou shonisa, na mutodo wa khosi Dingane wa tou vundea tshothe nga haya mafhungo, naho zworalo mmbi hei yo kundiwa ngauri Mpande, murathu wa Dingane we avha o sala, o mangadza vhathu musi atshi vha thasela tshikwarani tsha Magongqo tsini na mukanoni wa Swaziland.
Dingane zwa zwino khosi ine ya vha uri i vhuthubwani na vhunzhi ha vhatevheli vhawe, alingedza u shavhela Swaziland fhedzi ambo di vhulaiwa asaathu swika. Mpande we ado dzula tshiduloni lwa tshifhinga tshilapfu vhukuma uya nga ha divhazwakale ya ma Zulu ha vha ene we adzula tshiduloni tsha Dingane, avhusa muvhuso une wa vha uri wo fhungudzea vhukuma ubva nga 1840 u swika atshi fa nga 1872.
Mpande o vha tshi dzhiwa sa muthu ane asa nga si vhaise muthu kana tshidahela nga Dingane asa mukwame musi atshi khou ita zwa ulwa na vhana vha khotsiawe. Fhedzi naho zwo ralo o sumbedza u vha murangaphanda ane avha na maanda we aita zwithu zwihulwane na kha zwa polotiki- aita uri hu vhe na tshirunzi na vhuledzani na vhahura vha vhatshena vhe vha vha vha vhukovhela tsini na mulambo wa Thukela atshi khou kona u fulufhedzea kha vhathu vhawe vhane vha mutevhela.
Nga murahu ha lufu lwa Dingane, nwana wawe Cetshwayo, avha ene khosi nga 1872. O vha a munna wa maanda we ado dzhenisa vhukuma zwithu zwa tshisole, zwe malume wawe Shaka avha o zwiita minwaha ya 50 yo fhelaho; nga hezwi ho da tshirunzi kha mmbi ya ma Zulu. Vha thungo ya Thukela vha thoma zwa u renga malabi kha vhatshena. Mapholisa a Queen Elizabeth vho vha vha tshi khou toda u vhona u langiwa nga luisimane kha mmbi na u mona na Afrika, ubva Cape uya Cairo.
Maanda a ma Zulu o vha tshi dzhiwa sa tshithu tshihulwane tsha u tshuwisa kha bono lavho, na nndwa vhukati ha vha England na ma Zulu ya vha khulu. Yo thoma nge vha British vhafha maanda MaZulu a u kona u nanga zwe ma Zulu vha zwi nyadza.
Nndwa ya u thoma yo vha hone Isandlwana nga dzi 21 dza Phando 1879 he ma Zulu vha kunda vha British naho vho vha vha vhanzhi. Nndwa ya fhela Ulundi nga dzi 4 dza Fulwana dza nwaha honoyo muthihi, he masole a Cetshwayo a hune vha bva Ondini vho ladziwa fhasi mmbi i tshi khou fhaladziwa.
Vhulavhelesi Vhuswa kha Shango la ma Zulu
Muhulwane wa mmbi a dzhia maanda a zwa u lavhelesana na Zululand nahone nga u tavhanya a thoma u fhungudza maanda a pfamoni ya musanda nga u khethekanya maanda azwa polotiki vhukati ha vhathu vha 13 vho diimisaho nga vhothe vha mahosi. Hezwi zwo isa kha u vha na nndwa ya vhadzulapo, havha na tshifhinga tsho vhalaho tshe vhathu vha tshi fhedza vha tshi khou lwa ngatsho vha na u dzhenelela kha zwine zwa vha zwi tshi khou itwa nga vhanwe na u langa zwithu zwine zwa vha zwi thi khou itwa nga ma Zulu.
Nga murahu ha zwa Union nga 1910 he vhathu vha vhatshena vha vha vha tshi khou langa Afrika Tshipembe lothe, maanda a vhatshena o vha o phadalala, maanda akhosi dza ma Zulu na one avha tshi khou fhela. Tshiimo tsha nwana wa Cetshwayo, Dinuzulu na mudulu wawe Solomon zwa fhungudziwa, atsitselwa fhasi kha maanda a u vha khosi, a fhiwa zwithu zwituku u fhirisa u langa zwe zwa vha zwi kha muvhuso wa ma Zulu.
Ndi nga 1950 he muvhuso wa dzhia mudulu -dulwane wa Cetshwayo Cyprian, sa khosi ya ma Zulu. Naho zworalo maanda a khosi dza zwino aya vhonala. Sa vhunga vha tshi vha vho fara zwithu zwine zwa vha uri zwo khakhea (inhlendla) kha zwithu zwine zwa vha zwa nntha, ndi vhone vhane vha fara zwithu zwa mishumoo, u fana na mishumo ya tshithu ine yo thoma u divhea nga 1984.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe