U Ṱanganisiwa ha dzi Vitamin A
Vitamin a deficiency (VAD) ndi yone ine ya ḓivhelwa u vha na mutakalo kha ḽa Afrika Tshipembe. Zwa zwino zwino musi hu tshi khou ṱolwa shango ho sumbedziwa 43.6% ya vhana vha u bva kha minwaha 1-5 na vhafumakadzi vhano swika 27% musi vha tshi khou beba vha diniwa nga VAD.Vitamin A ndi ya vhuṱhogwa kha maṱo iya kona u lwa na musi wo kavhiwa nga zwithu zwo fhambananaho. U sa vha hone ha Vitamin A ndi zwone zwine zwa ita uri hu sa vha na u ḽeswa ha zwiḽiwa.
U ḽiwa ha vitamin A hu vha huna dzi vitamin dzo no nga murambo wa ṱada, ndi mafhungo ane abva kule vhukuma wo ṱuṱuwedzwaho nga vhalimi. Murambo wa ṱada ndi wa vhuṱhogwa kha u ḽiwa zwikoloni.
Murambo wa Ṱada ndi Murambo - Une Mutakalo Dovha Leluwa Ṱavha
Murambo ndi tshiko tsha maanda, uya kona u vha na vitamin C na zwinwe zwa vhuṱhogwa kha vitamin B na dzi mineral dzo no nga magnesium, zinc na iron kha kulele kwa muthu. Iya kona u bveledza zwoṱhe zwa vitamin A nga nḓila ya beta-carotene. Vhunzhi ha dzi beta-carotene dzi wanala nga murahu ha u vhilisa murambo, na zwauri huna vitamin A zwo themendeliwa Afrika Tshipembe nga Madokotela. Hetshi tshimela tsho no shumiswa fhethu hunzhi hu tshi khou lilelwa vitamin A fhethu hune ha nga Mozambique na Uganda.Havha vha ARC vho bveledza murambo wa ṱada une wa vha na muthetshelo wa mathakheni, une wa vha na yield khulwane musi wo oma wa kona u disa beta-carotene. Huna BOPHELO ine yo fara 7700 ug/100 g musi ho vhiliswa midzi (RAE). Huna 100 g musi wo vhiliswa hoyu murambo wa ṱada wa shumiswa vhukuma kha zwiḽiwa zwa vhathu vhahulwane.
Hune wa Bveledzwa Hone
Tshimela hetshi atshi anḓani na fhethu hune havha na murotho muhulwanesa:Fhethu na ṅwedzi wa u ṱavha.
Musi hu tshi khou rothola lwo linganelaho u fanela u tavhiwa vhukati ha ṅwedzi wa Tshimedzi u swika Nyendavhusiku.
Fhethu hune havha na u rothola lwo kalulaho, u fanela u ṱavhiwa vhukati ha ṅwedzi wa Lara u swika mathomoni a nwedzi wa Nyendavhusiku.
Fhethu hune hu si rothole u ṱavhiwa kha ṅwedzi wa Ṱhangule u swika Ṱhafamuhwe.
Musi huna mvula dza vhuria u ṱavhiwa kha ṅwedzi wa Ḽara u swika Nyendavhusiku.
Vhalimi vha nga shumisa vhutsila havho u lapfisa uvha hone ha murambo kha ṅwaha woṱhe, nga u ṱavha ṅwedzi munwe na munwe ubva kha nwedzi wa Tshimedzi u swika Phando, uitela u kone u kaṋiwa nga Luhuhi u swika Ṱhangule ṅwaha u tevhelaho, murambo u phaḓalala nga ndila ya u tou khathiwa; 20-30 cm u lapfa. Hu fanela uri u vhe wo siana henefha 0,75-1m, hune hu fanela u vha na mulila wo sianaho nga 25-30cm.
U ṱavha nga dzi ndunduma ndi zwone zwo tendeliwa, ngauri zwiita uri murambo ubve una mutakalo musi u tshi kaṋiwa. Fhethu hune ha rothola u fanela u kaṋiwa nga murahu ha miṅwedzi miṋa wo ṱavhiwa. Fhethu hune havha uri ho linganela nga murahu ha musi wo ṱavhiwa na zwinwe zwimela hu kona u itiwa zwithu zwine zwa nga matshipisi, juice, doughnuts.