Ngowa dzina mbuyelo dza dovha hafhu dza vha na mutakalo dzi ya dovha hafhu dza engedziwa kha zwibikwa zwine zwa nga omelette na stew zwi vha zwi tshi khou engedza muthetshelo na pfushi kha zwiliwa zwine vhathu vha la zwone.
Afrika Tshipembe ndila nnzhi dza ula ngowa ndi musi dzi tshi kha di vha thethe dzo tou bikiwa. Ngowa dzi ya shuma vhukuma u tangana zwiliwa zwine zwanga omelettes, risotto, sobo na sauce ya ngowa yo tanganiswa steak,pasta na miroho. Ngowa unga dzi la hafhu na kha dzi salad dza dovha dza shuma sa mushonga.
Huna zwine zwa vha uri zwo nwaliwa nga ha zwibveledzwa zwa ngowa zwine zwa vha zwi tshi khou fha ndivho nga ha ngowa na zwibveledzwa zwa hone.
Dzi Ngowa dzi na Mutakalo na
Dzi ngowa dzi vha dzina fibre, protein, vitamin, mineral na zwa antioxidants. Zwa antioxidant kha ngowa zwine zwa vha selenium, Vitamim C, choline ho kateliwa na sulphur ine ya vha na Amino acid: ergothioneine ine ya dovha hafhu ya tsireledza kha mutsiko.
Button mushroom ndi hone tshikoni tsha dzi vitamin dza malo na dzi mineral dzine dza swika rathi. Hezwi hu vha hokateliwa na copper, selenium, potassium, manganese, zinc na phosphorus na vitamins B1, B2, B3, vitamin C na pantothenic acid.
Hungary, shango line la vha na selenium, vho guda ndila dza u kona u pfumisa ngowa dza button dzina selenium nga u lafha u hula ha zwa u nyora na zwithu zwo fhambanaho zwa selenium. Sa tshithu tsha antioxidant, selenium i vha i tshi khou tamba sa tshithu tsha u thivhela u mela ha zwinwe na u fhungudza masiandaitwa a u lafhiwa ha cancer
Ngowa na dzi Vitamin D
Vitamin D i vha i tshi khou todea uri ikone u khwinisa masole a muvhili iya todea na kha marambo ane avha uri o khwatha na u tsireledza muvhili uri usa lwe na osteoporosis, mutsiko wa malofha, na inflammation.
Naho huna uri nga mvelo ngowa dzi ya hula kha nyimelo ine ha vha uri a huna duvha line la vha li tshi khou dzhena hu nga vha tshiko tshine tsha vhonala tsha Vitamin D. Ngowa dzi ya vha dzo fara ergosterol, zwithu zwa tshimela zwine zwi ya kona u kunga vitamin D2 musi yo lavhelesana na duvha. Huna dzi thoduluso dzine dza vha uri dzo itwa nga Sydney Medical School Australia vho wana uri 100g ya tshipida tsha ngowa dzine dza vha uri dzo oma dzi ya litshwa kha duvha la masiari lwa awara nthihi, i vha ina 10mg ya vitamin D, zwine zwa vha zwo tendeliwa nga duvha zwa vitamin D ya vhathu vhahulwane. Ya buraweni ya portabella (kana portobello) i dzhia awara mbili uri i kone u swikelela vitamin D ya 10mg.
U Liwa ha Ngowa
Dzi ngowa dzi da nga ndila dzo fhambanaho-dzi vha dzi thethe-dzo vhewa kha zwikoti, dzo omiswa, dzo itwa luphuse, dzo vhewa kha zwikwatudzi-zwi tshi khou bva kha strain, u nga dzi la dzo ralo, dzo bikiwa, dzo omiswa dza dzhiiwa sa mushonga nga ndila ya dzi philisi na luphuse.
Dzi ngowa dzi vha na pfushi nnzhi musi dzo tou bikiwa lwa tshifhinga tshituku, nahone zwo waniwa uri u tou dzi griller na u dzi bika nga microwave ndi zwone zwine zwa vha uri zwina mutakalo musi u tshi vhambedza na dzine dza vha uri dzo tou gotshiwa.
Nama na Ngowa
Ngowa kanzhi dzi ya tanganiswa na zwinwe zwithu kanzhi hu tshi khou itewa uri hu kone u vha na muthetshelo wa umami.
Huna zwine zwa vho itwa vhukuma haya maduvha zwine zwa thusa kha u tanganisa ngowa na nama uri hu kone u vha na muthetshelo na pfushi ya zwilwa zwine zwa vha na nama. Dzi thoduluso dzo sumnedza uri ndi 50:50 u tanganiswa ha ngowa na nama (minced beef, khuhu, nngu na khovhe) zwi ya fhungudza u dala ha mapfura kha zwiliwa zwine zwa vha zwi tshi khou liwa u songo lata muthetshelo wa nama.
Ngowa sa Mushonga
Nga nnda ha u vha zwiliwa, dzi ya dovha dza shuma musi hu tshi khou lafhiwa u fhambana ha malwadze na hone dzo no shumiswa lwa minwaha ya zwigidi sa mushonga wa mvelo nga vhathu vha East.
Huna tshaka dzine dza fhira 2 000 dza dzine dza vha uri dzi ya liwa kana dzine dza vha uri dzi ya lafha hune ha vha uri ho tou itwa dzi thoduluso hu tshi khou sedziwa mbuyelo yadzo sa mushonga. Zwine zwa vha zwi tshi khou tevhela ndi u tou amba nga zwituku.
Dzi thoduluso dzine dza vha uri dzi khou ya phanda, dzi vha dzi tshi khou sumbedza ngowa dzi na mushumo muhulu vhukuma kha u thivhela malwadze manzhi a musi muthu atshi khou hula u fana na Alzheimer na Parkinson. Dzi thoduluso dzi vha dzo disendeka kha tshaka dza dzi ngowa dzine dzi ya khwinisa kuhumbulele fhedzi u swika zwezwo, huna dzine dza vhidziwa upfi turkey tail mushroom ndi dzone dzine ha vha uri ho iteswa vhukuma dzi thoduluso ngadzo. Dzi ya shuma vhukuma na kha u lafha malwadze ane wa vha uri wo tou shatiwa (ho kateliwa na HIV na dzi herpes), nau khwinisa masole a muvhili kha cancer ya madamu na u kona u fhedza tshineto, dzi kha di itwa dzi thoduluso na namusi.
Zwinwe zwine zwa vha na mushumo zwa mutakalo kha ngowa ndi: antioxidant, anti-diabetic, anti-tumour, anti-cancer, immunomodulatory na anti-allergic. Dzinwe dza dzi ngowa dzi ya bvelela vhukuma kha u lwa na cancer ndi dzi tshaka dza Agaricus (buraweni na dza button), na ngowa dza daka - bay bolete, enoki, Lactarius (‘milkcaps’), na tshaka dzine dza vha na mivhala ine ya vha uri yo thanya Russula na dzinwe nnzhi.
Asi dzothe ngowa dzine dza vha uri dzi na mushumo dzine dza vha uri dzi ya liwa, na hone hu fanela u londiwa musi u tshi khou todana na ngowa. Ndi zwa ndeme u kwama mudivhi wa dzi ngowa kana wa mutakalo musi u saathu tanga lwendo lwa uya u toda na na ngowa kana u tshi khou toda dza u bika kana dza u lafha.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe