Vunḓu ḽa KwaZulu-Natal ḽo lindela u swika 2004 vha Logo. Nga minwaha ya 20 ya musi hu saathu swika khetho, vhathu vha KwaZulu Natal vho vha vha tshi khou shumisa zwiga zwivhili ubva kha zwoṱhe natal na kwazulu, zwo vhewa matungo na matungo.
Motto wo nwaliwa mathomoni a hune ha vha ho dala nga tshizulu zwine zwa ri, Masisikume Sakhe, zwine zwa amba zwithu zwavhuḓi, “u ima wa fhaṱa”. Nga fhasi hayo ha kona unwaliwa nga luisimane na tshizulu, zwine zwa tou vha zwa u tou thoma u vhona tswayo ine ho dzhena na lunwe luambo lune hu vha si luisimane na tshivhuru.
Ubva fhasi huna murunzi wa Nguni hune ha vha na tshiṋoni tshine tsho ḓi baḓekanya (Strelitzia reginae) na luvha nga henefho. Ha vha na jagged band ya muvhala mudala kha murunzi ine ya vha i tshi khou sumbedza thavha ya Drakensberg, ine ya ita mukano wa vunḓu na mashango ano nga Lesotho na free state.
Hoyu muvhala mudala uvha u tshi khou tou sumbedza muvhala wa vunḓu ḽoṱhe ḽa KwaZulu Natal. Nga murahu ha murunzi ha kona uvha na assegai na tshithivheli tsha pfumo zwine zwa vha zwi tshi khou sumbedza tsumbo ya vhuhosi ha tshithu na maanḓa. Murunzi wo tikiwa nga ndau ( leo Leo) ine yo vha i tshipiḓa tsha mmbi ya kale ya mazulu na u sumbedza maanḓa a khosi ya mazulu.
Nga kha manwe matungo havha na wildebeest kana gnu (Connochætes gnu), zwine lwa mulayo kale zwo vhuya zwa vha tshipiḓa tsha u sumbedza mmbi na vunḓu ḽa natal ubva nga 1907. Kha tshiga tshiswa gnu i dzhiiwa sa ramphant u fhirisa u gidima, sa zwa kale.
Nnṱha ha murunzi huna crest ine yavha na tshivhumbeo tsho no nga tsha nnḓu ya mahatsi. Ho vha hu tshivhumbeo tsha mvelo tsha u ita dzi nnḓu dza vhathu vha abeNguni. Hezwi zwivhumbwa zwo vha zwi tshi dovha hafhu zwa wela kha southern Nguni zwine kale zwo vha zwi tshi ḓivhiwa sa Transkei kana Ciskei.
Miḓi minzhi ine yavha yo rali i vha ina dzi nnḓu nzhi dza lushaka lo no nga holu, inwe iya munna muhulwane wa muḓini inwe iya vhafumakadzi munwe na munwe a na yawe na vhana. Kufhaṱele hoku zwazwino ko no litshedzwa vhukuma. Unga kona u dzi vhona kha nnḓu dza kale tsini na nnḓu na danga ḽa Shaka.
Tswayo ya Murunzi – Murunzi wa Nguni
U ṋanga ha muruzni ndi zwithu zwihulwane sa vhunga zwi tshi sumbedza vhundeme ha zwithu zwa mvelo zwa vhalwi vhahulwane vha mazulu na kuitele kwavho. Tshivhumbeo tsha murunzi tshi thoma u shumiswa nga vha abeNguni na murunzi mulapfu une wa swika ( 2m u apfa) hune vho vha vha tshi kona u dzumbama arali vha tshi khou ṱhaselwa nga mapfumo.
Zwo tumbulwa nga Shaka o fara mapfumo malapfu, atshi khou vala mirunzi mipfufhi ine yo vha i tshi nga swika 1 m, uri zwi kone u shumiswa zwoṱhe na mapfumo mapfufhi ane apfa vhukuma. Zwa zwino na mapfumo mapfufhi aya shumiswa musi u tshi khou lwa nga dzi thanda nga vhana vhaṱuku vha vha nguni.
Mirunzi ya mvelo i vha yo itwa nga matoko zwo ṱanganiswa na dzi thanda, hune uya kona u zwi bvisa zwo leluwa arali zwi sa khou shumiswa nndwani na kha mishumo ya tshithu. Dzi thongs dzi ita uri dzi thanda dzi hwaliwe ho teaho kanzhi zwi tshi khou ya na nga mivhala u mona na murunzi woṱhe.
Tswayo ya Luvha – Tshinoni tsha Paradise (Strelitzia reginae)
Luvha ḽa crane flower kana bird of paradise flower (S reginæ) ho vha hu zwone zwa mulayo kha vunḓu ḽa KwaZulu Natal. Ndi tshimela tsha mvelo tshine tsha wanala kha govha ḽa zululand tsini na maḓi.
Fhedzi kha zwa kale ḽo vha ḽi sa wanali,vhukovhela ha mulambo wa Tugela, fhedzi uya kona u vhona ḽi tshi khou hula Transkei hangei Eastern cape, ḽi ya wanala vhukuma dzi ngadeni u mona na vunḓu. Zwine zwa mangadza ndi ḽiluvha ḽa mulayo ḽo no wanala ḓoroboni ya Lol angeles, nahone ḽi hula ḽo ita ḓaka hanengei, kanzhi ubva kha mbeu ubva kha dzi ngade dza hayani.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe