Ku Farele kwa Mbudzi

©Marinda Louw
Mbudzi dzi ṱoḓa u hwaliwa u fana na musi dzi tshi khou ṱhavhelwa, u ntshwa ha zwivhungu, u fhungudzwa ha mavhudzi na u dzi vhea nga ngona. Fhethu hune havha huvhili ha u dzula hu ya thusa kha u fhungudza mutsiko na khombo kha zwoṱhe vhathu na mbudzi. Madzulo maṱuku na withu zwa udzi fara zwi ya tendela uri dzi faree zwavhuḓi u fhirisa u lingedza u shuma nadzo arali dzi nnzhi.
Mbudzi dzo thanya vhukuma nahone dzi ya konḓa u dzi fara u fhira nngu na kholomo arali u tshi khou shumisa zwithu zwa u dzi fara. Adzi tshimbili zwo leluwa nahone dzi ya fha mutsiko. Musi dzo tshuwa, dzi ya kuvhangana dzoṱhe fhethu huthihi dza lala, fhedzi dzi nga kha ḓi lwa na nga tsha dzo.
Zwithu zwihulwane zwine zwa fanela u sedziwa musi hu tshi khou hwaliwa dzi mbudzi ndi u ita uri dzi dzike na u shavhisa uri dzi sa vhaisale. U fanela u shuma wo dzika wo fhumula na mbudzi au faneli u dzi kombetshedza kana u dzi hwala nga swili. Adzi tei u wela fhasi, kana u dzi kokodza nga khofheni, mutshila, nḓevhe, ṱhoho kana mukulo.
Musi u tshi khou fara mbudzi u fanela u ḓivha mvumbo yadzo. Sa tsumbo, dzi ya funa u tshimbila dzi tshi khou ya hune havha na tshedza u fhira swiswi. Adzi funi u dzhena kha zwifhaṱo zwine zwa vha zwo swifhala na phosho adzi pfani nayo. Mbudzi dzi funa u tevhela murangaphanḓa nahone arali dzi hune dza dzula hone dzi ya funa u tingeledza murangaphanḓa.
Dzi ya funa hafhu u dzula kha danga dza ita zwigwada zwadzo uya nga miṱa yadzo ho thoma uya dza tsadzi khulwane. Na u dzi fhambanya zwi ya dzi fha mutsiko. Dzi ya funa nndwa arali dzi na mutsiko. Zwi nga ita uri dzi vhe dzi tshi khou fhufha u swika dzi tshi wana tshivhana tshine dza nga kona u fhufha ngatsho. U fanela uvha na vhulondo musi u tshi khou hwala ya munna, sa vhunga dza tsadzi dzi tshi nga u itela khakhathi khulwane na dzinwe.
Phukha dzine dza fuwiwa hayani adzi funi u tshimbila vhusiku na hone dzi pfa dzo tsireledzea arali muthu wa hone o ima tsini na mahaḓa adzo, fhedzi dzi tshi kha ḓi vha hune dza hu funa. Uri u wane mbudzi dzi tshi khou tshimbila nga nḓila ine ya vha uri yo tea, u fanela u tshimbila nga u ṱavhanya wo rambalala kha nḓila ine ya sa vhe ya mbudzi hezwi zwi ḓo ita uri dzi tou gidima vhukuma.

Nḓila ya u Fara Mbudzi

©Marinda Louw
Uri u kone u fara mbudzi, u fanela uya nga matungo ayo wo fhumula wa ifara nga maṋanga kana nnṱha kha milenzhe ya phanḓa hu si kha tshirethe. U fara mbudzi ṱhukhu nga nga tshanḓa tshithihi phanḓa ha milenzhe ya phanḓa tshinwe tshanḓa nga murahu ha milenzhe. Mbudzi adzi fariwi nga milenzhe, mitshila ai faneli u gonyiswa kana u sombiwa nahone adzi tshimbidzwi dzo fariwa kha maṋanga fhedzi na nḓevhe na mutshila.
Musi u tshi khou ṱoḓa u fara mbudzi, u fanela u i fara mathomoni a maṋanga hu si kha ṱhodzi. Mbudzi ai fariwi nga tshanḓa tshithihi kana fhasi ha mukulo kana nga tsini henefho. Musi mbudzi i tshi rembuluswa uri i kone u ṱoliwa kha thumbu, kana u gera mavhudzi u fanela u thoma wa imisa milenzhe ya yo u thoma. Mala aḓo thoma u tshimbila nga nḓila ine yavha uri ayo ngo ḓoweleya ya fhungudza zwine zwa vha zwi songo ḓoweleya. Wo sedza ubva kha mutshila wa mbudzi, i fanela u tshimbila nga nḓila ine ya vha ya vhuḓi.
Musi mbudzi yo vhuyedzedzwa ya ima nga milenzhe ya yo i fanela u thoma ya vhumbuludzwa uri isie zwoṱhe fhasi mavuni. Tshifuwo tshi hwaliwi nga milenzhe ya tsho, u fanela u shumisa prodder kana strike kha tshifhaṱuwo.

Ku Farele kwa Mbudzi Masimuni

Kha masimu ane avha uri ndi mahulwane, mmbwa dzi ya vha na mushumo. Mbudzi dzi ya kuvhangana dzoṱhe dza tshimbila dza vhuya dza vhona uri huna mmbwa. Hezwi zwithusa uri dzi ya tshimbila nga u ṱavhanya dzi tshi ya zwikwarani.
Mmbudzi dzi tshimbila nga u ṱavhanya musi dzi tshi khou gonya u fhira musi dzi tshi khou tsa. Zwi ya konḓa u tshimbidza danga ḽine ḽa vha ḽihulwane ḽi tshi khou tsa tshikwara, nga maanḓa arali huna vhana na dzine dza khou mamisa. Dzi mbo ḓi tou tshimbila nga zwiṱuku. Unga shumisa thanda u tshi khou dzi soga. Fhedzi ndi khwine urwa fhasi u fhira u rwa tshipuka tshone tshiṋe.
Dzine dza khou tshimbila nga khokhola dzi fanela u vhavhalelwa, adzi tshimbili nga u ṱavhanya. Adzi faneli u tshimbila zwine zwa fhira 20 km kana 15 km u ṱukufhala.

U Tshimbidza Mbudzi

Mmbudzi dzi fanela uvha na maḓi na zwiḽiwa zwi tete nga murahu ha musi dzi saathu takuwa na musi dzo no ṱuwa. Dzi nga vha na mutsiko fhedzi nga murahu uya ṱuwa. Tshinwe tshifhinga dzi ya hana uḽa nga murahu ha musi dzo no ṋamela tshiendedzi. Dzine dza khou ḓo tshimbila tshifhinga tshilapfu dzi fanela uvha dzi na mutakalo.
Zwiendedzi zwa hone zwi fanela uvha na fhasi hune ha sa suvhe kana ho shelwa zwithu zwine zwa nga sodasi, matungo hu fanela uvha ho gonya 750 mm, hu si khou dzhena muya na maḓi. Tshiendedzi tshi fanela uvha tsho valiwa. Ha dovha ha valiwa uri phukha dzi vhe dzo tsireledzea kha ḓuvha na muya, fhedzi hu fanela uvha na muya uno dzhena. Tshiendedzi atshi faneli u sokou ima tshifhinga tshine tsha nga swika awara hu sina murunzi kana muya.
Ndi zwa vhudi udzi khethekanya dza bva mbalo ṱhukhu kha tshiendedzi u shavhisa uri dzi sa vhaisane. U fanela u bvisa dza maṋanga na dzi sina maṋanga, dza tsadzi na dza tshinna na khulwane na ṱhukhu.
Dzine dza vha uri adzi vhoni dzi fanela uvha na ḽivhala ḽa u ṱalusa kha maṱo. Nadzo dzi fanela u hwaliwa thungo. U endedza na mutsiko zwi ya bvisa vhulwadze vhune havha uri ho dzumbama.
Dzi kha ḓi vha na vhulwadze vhune ha ṱoḓa u lafhiwa ha mufemo na pneumonia kana zwishumisa mvelelo dza musi dzi tshi khou hwaliwa.
Musi dzi tshi khou tsitsiwa u fanela u dzi fha na maḓi avhuḓi nga u ṱavhanya. Adzi faneli u tou posiwa kana u tou fhufha ubva kha goloi ubva nnṱha hune havha 1.5 m.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe