Makhomelo ya Timbuti

©Marinda Louw
Timbuti tilava ku khomiwa kahle loko kufanele ku endliwa mintirho yofana na nsawutiso, ku susiwa manyokanyokani, ku hungutiwa swinondwani xikanwe na sorting. Kutirhisiwa ka ti working pens hiswona swingata hunguta ntshikelelo xikan’we na khombo eka xifuwo na n’wamapurasi. Swivala leswintsongo na switirhisiwa swo khoma hiswona swita humelerisa ku khomiwa kahle ka timbuti kutlula kutirhana na tona eka xivala lexikulu.
Timbuti ti tlharihile naswona swinga tika kutirhana na tihomu kumbe tinyimpfu hiku tirhisa switirhisiwa swo khoma swifuwo. Ati chucheki hiku olova nanswona tiva na ntshikelelo hiku hatlisa. Loko ti chavisiwile, tinga fumbana eka ndzhawu yinwe hile khoneni, titshama ehansi, kambe tinga tlhela ti karihelana.
Xilo lexikulu kuxi tekela enhlokweni loko u khoma timbuti iku tipfumelela ti enhlisa moya xikan’we naku sivela kuvaviseka. Tirha kahle unga rhasi na timbuti ta wena, unga fositeli kumbe ku tichavisa. Kunga wisiwi, ku cukumetiwa, ku kokiwa ka timbuti kumbe hi voya bya tona, ncila, tindleve, nhloko, nhamu hikuva aswipfumeleriwanga.
Loko u khoma timbuti, u fanele ku twisisa mahanyelo ya tona ya ntumbuluko. Xikombiso, titsakela kuya laha kungana rivoningo kutlula laha kunga dzwihala. Ati tsakeli kunghena eka miako leyinga na xinyami naswona tihatlisa ku kavanyetiwa hi huwa. Timbuti tirhandza ku landzelela murhangeri naswona hiku tirhisa pen, titala ku rhendzeleka hi mukhomi wa tona. Timbuti ti rhandza kutshama tiri ntlawa naswona tita famba famba hi mintlawa ya mindyangu, laha ku rhangaka ta xisati letikulu.
Ku tihambanyisa swita vanga ntshikelelo. Tinga sungula ku lwa loko tipfaleriwile naswona tiri ehansi ka ntshikelelo. Leswi swinga endla leswaku ti tlula tlula kutani tiringeta kukuma mbhovo lowu tinga humaka hi wona. Uva ni vukheta loko u khoma timbuti ta xinuna hikuva tingava na ntshikelelo kutani tiku gembetela ku kondza u vaviseka kumbe kuvaviseka ka swifuwo swin’wana.
Tihomu ati swilavi kuyisiwa laha kunga dzwihala naswona ta twisisa loko munhu a yima ekusuhi na makatla ya tona, laha tikotaka kun’wivona. Ku kota ku endla leswaku timbuti tinghena eka phachisi yintsongo, famba hiku hatlisa, ekusuhi na raceway ukarhi uya eka tlhelo leri timbuti tinga yeku eka rona; leswi swita endla leswaku tiya emahlweni ka raceway.

Ndlela yo Khoma Mbuti

©Marinda Louw
Ku khoma mbuti, yana etlhelo ka yona u miyerile kutani u fika uyi khoma hilaha kusungulaka timhondzo kumbe e henhla ka milenge yale ndzhaku kungari ekusuhi na swinondwani. Swimbutani unga swikhoma hi nenge wun’we wale mahlweni na wunwe wale ndzhaku. Timbuti ati fanelanga tikokiwa hi milenge, ncila ti tlakuriwa kumbe ti sombhiwa naswona ati fanelanga ku fambisiwa tikhomiwe hi timhondzo, tindleve kumbe ncila.
Loko u khoma mbuti yikhomi hile masunguleni ya rimhondzo kungari emaheteleleni. Mbuti yifanele ku khomiwa hi voko rin’we ehansi ka nhamu na lerin’wana endzhaku ka yona. Loko mbuti yi khomi kuva yikamberiwa ya hundzuluxiwa yi ganama, kutani yikamberiwa laha khwirirni, yi hungutiwa swinondzwani kumbe yi tsemetiwa voya sungula u tlakusa milenge ya ximatsi. Marhumbu yata jika jika hi anti-clockwise naswona yangaka yanga songasongani. (Hiku languta ncila wa mbuti, wufanele ku jikajika hi tlhelo ra clockwise.) Loko mbuti yitlhele yiyimisiwa hi milenge yayona kusuka eka xiyimo xo tshama hi xona, yifanele ku vumbuludzeriwa eximatsini leswaku milenge ya ximatsi yita kandziya ehansi kusungula. Unga pfuki u kokile xifuwo hi milenge kumbe uxi ba exikandzeni hi nkhavi.

Makhomelo ya Timbuti e Rivaleni

Eka masimu lawa yakulu, timbyana leti pfunetaka kurisa swifuwo tipfuna ngopfu. Timbuti tita vuyela eka ndzhawu yin’we kutani tisungula ku famba loko tivona mbyana. Hi xitalo leswi swita endla leswaku tifambela eka tlhelo leri gonyaka hiku hatlisa. Timbuti tita famba hiku hatlisa swinene laha ku rhelelaka kutlula laha kungana xiganga. Swatika ku fambisa ntlhambi wukulu exirheleleni ngopfu ngopfu loko kuri na swimbutani kumbe leswaha lumuriwaka.
Switala kutsutsumela etlhelo swisuka entlhambini. Switala ku famba hiku nonoka exirheleleni. Kunga tirhisiwa tinhonga letingana mabandi ntsena ku lawula swifuwo. Swa antswa u ba ehansi kungari naku u ba xifuwo hixoxe. Swifuwo leswi swahaku hungutiwaka swinondwani swifanele ku fambisiwa hikunonoka, swinga hatlisi kutlula xifuwo lexinonokaka swinene naswona xinga fambi kutlula 20 km (hi siku rosungula) naswona kungavi ku hundza 15 km eka siku leri landzelaka.

Ku Tleketliwa ka Timbuti

Timbuti tifanele tikota ku fikelela swakudya na mati yo tenga loko tinga se fambisiwa na xikan’we kan’we endzhaku ko fambisiwa. Loko timbuti tisungula kutolovela, kuvuyelela endzhaku ko fambisiwa swita antswiseka. Minkarhi yin’wana timbuti tinga komba ku kala ntsako kutani tinga dyi endzhaku ka kufambisiwa. Timbuti letifaneleke ku fambisiwa mpfhuka woleha tifanele kuva eka xiyimo xa kahle swinene.
Swifambo leswi fambisaka timbuti swifanelle kuva swinga rheti (swindlaleriwa tinhlanga kumbe sawdust), ematlhelo tiva e henhla ka 750 mm, laha kunghenaka moya na rivoni. Swifambo aswifanelanga kuva swipfalekile hiku hetiseka. Lori yifanele kuva yipfariwile hi tarpaulin ku sirhelela swifuwo eka moya na mpfula, kambe kufanele kuva na moya woringanela lowu kotaka ku nghena. Unga paki lori nkarhi woleha kuringana awara unga tinyikangi ndzhuti na moya lowu hungaka.
Swina nkoka swinene kuva u hambanyisa timbuti tiva hi nhlayo leyintsongo eka tilori kusivela kuva tivaviseka. Hambanyisa timbuti letingana timhondzo na leti pfumalaka, ta xinuna na ta xisati xikan’we na letikulu na leti ntsongo kusivela kuvaviseka. Swivuwo leswinga voneki swifanele ku tsariwa hi xirhendzevutani xa muhlovo wokarhi eka tihlo leringa voneki kumbe eka hinkwawo. Swifanele ku vekiwa hi ntlhambi wa swona swiri swoxe. Ku fambisiwa na ntshikelello swinga vangela swifuwo mavabyi.
Timbuti tingava na swikoweto swoka tinga hefemuli kahle na pneumonia kumbe kuva na ti parasites hikokwalaho ka ntshikelelo hinkarhi waku khomiwa ka tona. Loko ti chichiwa, tiyisisa leswaku laha tichikaka hikona aku rheti naswona tinyikiwa mati yo tenga na swakudya hiku hatlisa. Timbuti ati fanelanga ku cukumetiwa Kunene kumbe ti ltula Kunene kusuka e lorini eka mpfhuka wa 1.5m hiku leha.

Translated by Ike Ngobeni