U Fuwa Mbudzi dza Mvelo kha Afrika Tshipembe

©IVG
Mbudzi iwela kha zwipuka zwa u thoma u fuiwa nga vhathu vha tshi khou itela u bveledzwa ha mafhi, ṋama mukumba na fibre. Mbudzi dza mvelo dzo swika kha ḽa Afrika Tshipembe nga murahu ha stone age dzi na vhathu vhane vho vha vha kha zwa mupfuluwo dza kona u wanala kha vhupo vhune ho vha hu tshi dzula vhathu vhane vho ya nga u fhambana. Mbonalo ya mbudzi ndi yone ine ya kona u ṱalusa uri dzi bva kha vhupo vhune ha vha uri ho fhambana.
Hedzi mbudzi dzo yaho nga u fhambana tshaka dza hone hu katelwa:
Nguni (Mbuzi) – dzina mivhala yo vhalaho na nḓevhe dzine dza fana
Eastern Cape Xhosa – dzina mivhala yo vhalaho na nḓevhe dzo lalaho
Northern Cape – ndevhe dzo lalaho na speckled
Kunene Type (Kaokoland) – mivhala yo vhalaho na nḓevhe dzo lalaho
Mbudzi dza mvelo kha mvelo dzi fuwelwa mishumo yo vhalaho. Dzina luvhilo-dza vha na milenzhe yo lapfaho, dzi tshimbila dzo vhofholowa dzi ya kona na u tshimbila tshikhala tshilapfu, dzi tshi khou fula kana u ṱoḓa na na pfulo kha zwimela zwine zwa vha uri zwo fhambana.
Zwi nga ṱoḓa zwiḽiwa zwine zwa swika (±60%) kana pfulo ya (±40%) kha zwimela zwine zwa vha zwinzhi, zwiṱaka na mahatsi, dzi ya kona na u ṋanga zwiḽiwa zwine zwa vha na pfushi khulwane nga tshifhinga tshiṱuku. Dzo khwaṱha dza dovha dza vha na lukanda lune lwa vha uri lwo khwaṱha na ṱhoho, nḓevhe misipha khana nga murahu na milenzhe zwine zwa kona u tsireledza kha ḓuvha.

Mbuyelo ya Mbudzi dza Mvelo

©Marinda Louw
Dzi ṱhoḓuluso dzo wanulusa uri mbudzi dza mvelo ndi dzone dzine dza sa ṱavhanye u kavhiwa nga malwadze, u fana na mufhiso wa maḓi, dzi ya kona u konḓelela zwilumi zwinzhi zwa nga nnḓa na u konḓelela na gomelelo na malwadze u fhira naa kha mbudzi dza mafhi. Hezwi zwi fhungudza u ḓura ha u dzi ṱhogomela vhunzhi ha dzi mbudzi dza mvelo dzi ya vha na cashmere hu vhuria, zwine zwa vhesa hone tshilimo. Mbudzi dza mvelo dzi ya vha dzi na mutakalo ubva dzi tshe ṱhukhu, dzi ya kona u fuwiwa lwa tshifhinga tshilapfu na u bveledza vhana kha nwaha woṱhe dzi nga kona u bveledza mafhi lwa maḓuvha a 274, dzi tshi khou bveledza 1,46 ya mafhi nga ḓuvha. Mafhi avha o fara 5.25 ya fat ya mafhi (cream), 3.8% ya protein na 4.8% lactose.
Mbudzi dza mvelo dzi ya kona u bveledza mafhi ane avha uri ndi manzhi ana fat na protein u fhira mbudzi dza Saanen, fhedzi u bveledzwa ha mafhi kha mbudzi dza hayani naho zwo ralo ndi zwiṱuku. Tshifhinga tsha u mamisa ndi tshiṱuku, tshifhirwa na nga ṱhoḓea dza vhana. Dzi fhirwa nga Saanen na Saanen x dzine dza mveledza mafhi manzhi lwa minwedzi ya ṱahe uya kha 10.
U ṋanga zwavhuḓi tshaka dza u fuwa kha dza mvelo zwi bveledza tshaka ṱhanu dza ṋama khulwane dzine dza bveledzwa kha ḽa Afrika Tshipembe - Boer goat, Kalahari Red goat, na Savannah goat.

Tshitatisitiki tsha Mbudzi dza Mvelo

©Marinda Louw
Mbudzi dza mvelo dzi ḓi hwala lwa minwedzi miṱanu zwine zwa vha maḓuvha a 150- ya beba nwana muthihi kana vhavhili vha tshi khou lemela 2.5 kg. Vhana havha vha ya kona u leliwa u swika vha tshi lemela 12 uya kha 15 kg. Hezwi ndi minwedzi miraru uya kha miṋa kha vhana vha vhatukana 3.5 uya kha miṋa kha vhana vha vhasidzana, naho huna uri vhanwe vho rabulasi vha Eastern Cape vha tshi ṱhogemela dzavho dza tshinna u swika dzi tshi vha na minwedzi miṱanu.
Ya tsadzi ine ya vha yo no hula i lemela 35 uya kha 40 kg iya lugela u ḓi hwala na yone. Ya tshinna ine ya vha yo hula i lemela 45 uya kha 50 kg.
Ya tsadzi uya kha ya tshinna dzi fhambana nga ya tshinna nthihi kha dza 20 dza tsadzi.
Tshifhinga tshine tsha tou vha tsha vhana ndi ubva kha Lambamai, kana Khubvumedzi uya Nyendavhusiku.
Mbudzi ya mvelo iya kona u tshila lwa miwaha ya 10 uya kha 12.

Zwine Mbudzi dza Mvelo dza Bveledza

©Marinda Louw
Ṋama ya mbudzi (chevon na cabrito) – iya ṱanganiswa na zwithu zwa muthetshelo ya dovha ya vha fhasi kha tshikalo tsha cholesterol.
Dza u beba – mbudzi dzine dza bva hune havha na maḓi manzhi hune ha wanala vhukuma vhulwadze vhune havha ho ḓa nga zwilumi dzi ya kona u konḓelela malwadze. Ho vhu vhulwadze vhu ya wanala kha maḓaka manzhi a Afrika, fhedzi vhulwadze avhuho kha soga ḽa Kalahari na Namibia na Afrika Tshipembe.
Lukanda – i nga bveledza lukanda lune lwa vha uri lwo fhambana zwi tshi khou bva kha mavhudzi na lushaka lwa mukumba.
mukumba wo khwaṱhaho – a u lumiwi nga zwilumi.
Mafhi – aya shumiswa dzi nḓuni nnzhi nahone anga shumiswa kha zwishumiswa zwinzhi zwine zwa itwa nga mafhi sa cheese.
Cashmere – ndi mavhudzi ane asuvhelela ane a bveledzwa vhuria. Kanzhi zwibveledzwa kha mabulasi ane vho rabulasi vha vha na matshilisano na zwifuwo zwavho. Hune vha kona u ḓivha uri vha dzi gera lini mavhudzi na uri dzi gamiwa lini.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe