Ku Fuwa Timbuti Tale Kaya e Afrika Dzonga

©IVG
Timbuti tiwela e hansi ka swifuwo swosungula kuva swifuyiwa emakaya hi vanhu leswaku swita tisa nyama, masi, dzovo na voya. Timbuti tale kaya tifikile laha Afrika Dzonga endzhaku nyana ka malembe lawa hinge i Stone Age laha tinga fika na tinxaka leti atita nakukumeka etindzhawini letiya laha kunga tshama tinxaka tohambana hambana. Xivumbeko xa ntolovelo xa timbuti xiseketela miehleketo ya leswaku tisungule eka tindzhawu tohambana hambana.
Tinxaka tohambana hambana ta timbuti tikatsa:
Nguni Type Goats (Mbuzi) – tina muhlovo hlovo na tindleve to lala ti leha
Eastern Cape Xhosa – tina muhlovohlovo na tindleve ta xirhendzevutani
Northern Cape – tindleve ta xirhendzevutani na mavala vala
Kunene Type (Kaokoland) – ta muhlovohlovo naswona tindle ita xirhendzevutani
Timbuti tale kaya letitlhelaka titivekaka tani hi 'Indigenous Veld Goat' (IVG) ti tsarisiwe ximfumo tani hi muxaka hi 2006 nakambe breeders' society yi tumbuluxiwile. Timbuti ta indigenous goat hintumbuluko ti fuweriwa kutirhiseka ka tona. Tifana na mhunti na milenge yo leha, leswaku ti famba hiku olova naswona tinga famba mpfhuka woleha, tiri karhi tidya byasi kumbe matluka ya swimilani. Tinga dya matluka ya (±60%) kumbe kudya (±40%) eka swimilani swohambana hambana swofana na swinsinyani na mabyasi naswona tina vuswikoti byaku hlawula khwalithi yale henhla ya swakudya eka nkarhi wokoma naswona tinga kula kahle hikokwalaho ka swakudya leswi. Tina nhlonge yo dziva na muhlovo wa kahle wa nhlonge eka swirho swankoka (nhloko, tindleve, muzzle, xifuva, nhlana nale hansi ka milenge), kutisirhelela eka dyambu.

Swakahle hi Timbuti Tale Kaya

©Marinda Louw
Vulavisisi byi kume leswaku timbuti tale kaya ati khomiwi ngopfu hi mavabyi (yofana na heartwater), ti parasite totala naku kondzelela dyandza na mavabyi kutlula timbuti ta masi na nyama. Leswi swihunguta tihakelo ta nhlayiso. Timbuti totala tale kaya tiva na cashmere hi xixika, leyi sukaka hi ximumu. Timbuti tale kaya titala ngopfu ku tswala kusukela tahari tintsongo naswona tina nguva yoleha yotswala naswona tiva na swimbutani lembe hinkwaro. Tinga sengiwa kuringana 274 wa masiku, laha tihumesaka 1.46 kg wa masi hi siku.
Masi lawa yana 5.2% wa mafurha ya masi (cream), 3.8% ti protein na 4.8% lactose. Timbuti ta xikaya tihumesa nhlayo yale henhla ya mafurha ya masi nati protein kutlula timbuti ta Saanen, kambe vuhumelerisi bya masi eka timbuti leti, hambiswiritano, yile hansi. Nkarhi wa tona waku humesa masi wukomile swinene, naswona awu ringanelangi nale ka vana vatona. Leswi hileswaku ti Saanen na Saanen x i mpfanganiso wa timbuti leti humesaka masi yotlula kwalomu ka 9 kuya eka 10- wa tinhweti ta masi.
Nhlawulo wa kahle na kutswala ka timbuti taxikaya swivange tinxaka tinharhu ta timbuti ta nyama e Afrika Dzonga - Boer goat, Kalahari Red goat, na Savannah goat.

Tinhlayo Nhlayo ta Timbuti Tale Kaya

©Marinda Louw
Timbuti ta xikaya ti biha emirini kuringana 5 wa tinhweti- kwalomu ka 150 wa masiku – naswona yita tswala un’we kumbe vambirhi lava tikaka kwalomu ka 2.5 kg. Swimbutani swilumuriwa loko swiri na ntiko 12 - 15 kg. Leswi hiloko swiri na tinhweti ta 3 kuya eka 3.5 wa tinhweti eka swimbutani swa xinuna na 3.5 - 4 wa tinhweti eka swa xisati, hambi leswi vanwamapurasi vale Eastern Cape va lumulaka ti kapaters (neutered males) eka 5 wa tinhweti. Mbuti leyinga kula kahle ya xisati yita tika 35 - 40 kg. Yitava yi lulamerile ku endla swa masangu loko yiri na 9 wa tinhweti hivu khale. Loko yi helerile yitika 45 - 50 kg. Ratio ya yaxinuna na yaxisati iku yinwe ya xinuna eka 20 wa taxisati. Nkarhi wotswala wuva exikarhi ka April na June kumbe September kuya eka December. Mbuti yaxikaya yihanya malembe yale xikarhi ka 10 na 12.

Swiendliwa swa Timbuti Tale Kaya

©Marinda Louw
Nyama ya mbuti (chevon and cabrito) – i nyama yakahle ya nantswo wakahle naswona yina cholesterol yale hansi. Timbuti leti tswalaka kusuka eka tindzhawu tava heartwater (laha ku sukelaka mavabyi lawa) tikota ku kondzelela mavabyi lawa. Heartwater yikumeka eka tindzhawu tale sub-Saharan Africa, kambe mavabyi ayakumeki eka tindzhawu ta Kalahari Desert nale kusuhi na lwandle laha kunga oma e Namibia na Afrika Dzonga.
Dzovo – ringa tirhisiwa eka ti phetheni tohambana hambana to endla voya eka switirhisiwa swa dzovo.
Dzovo ra khwalithi – ari Sali na swicoti coti endzhaku ko lumiwa hi swigalani.
Masi – yatirhisiwa eka tindlu tohambana hambana naswona yanga tirhisiwa ku endla switirhisiwa swo endliwa hi masi swofana na cheese.
Cashmere - Cashmere ivoya byo vevuka lebyivaka kona hi xixika. Cashmere yihumelerisiwa eka mapurasi lawa yanga fanela naswona vafuwi vafanele ku veka tihlo eka swifuwo swa vona, kutiva leswaku nkarhi wa kahle waku suka kayona hi wihi kumbe waku kama.

Translated by Ike Ngobeni