Coriander yitumbuluka kusuka e Near East, vumbhoni byo sungula bya ximilani, ku byariwa kaxona na kutirhisiwa ka xona hi vanhu swikutlula kwalomu ka 6 000 wa malembe lawa ya hundzeke kusuka e Egypt kuya e Turkey, Central Asia nale Persia.
Hiku landzelela leswi, kutirhisiwa ka coriander swihangalakile kuya e India nale China kutlula kwalomu ka 3 000 wa malembe lawa ya hundzeke kutani endzhaku swiya fika nale Southern Europe. Namuntlha coriander yitirhisiwa xikan’we naku byariwa emisaveni hinkwayo.
Vito ra xi science: Coriandrum Sativum
Vito ra ntolovelo: Coriander, Dhania kumbe Cilantro
Nhlamuselo Ya Ximilani
Coriander i ximilani lexingana matluka yovevuka swinene xa lembe na lembe naswona xikula kufikela kwalomu ka mitara yin’we hiku leha ntsena loko xipfumeleriwa kuva xikula ku kondza xiya humelerisa mbewu. Mabilomu ya xona iyo basa kumbe yava ya pink wobasuluka. Xihumelerisa mihandzu ya xivumbeko xa xirhendzevutani kuya eka oval leyingana mbewu endzeni kayona leyi tirhisiwaka eka tu engetela nantswo eka swakudya naku tirhisiwa tani hi murhi.
Switirhisiwa
Swirhabyani swa coriander leswi tsakamaka na matluka yakona, xikan’we na mihandzu leyintsongo na mbewu leyi omisiweke, switirhisiwa eka tinxaka totala ta swakudya tani hiku tisa nantswo. Mihandzu leyi kumbe mbewu switlhela switirhisiwa kuhumelerisa mafurha ya nkoka lawa ya tirhisiwaka tani hi murhi wa ntumbuluko xikan’we nale ka vululamisi bya swakudya. Mafurha lawa ya tirhisiwa tani hi vutshunguri byati anti-bacteria naswona yapfuneta swinene eka mpfuvelo, hile tlhelo ya vikiwa kuva yarina vutshunguri swinene eka kuhorisa.
Swilaveko Swa Misava Na Mdzulamiso
Coriander yikula kahle swinene eka misava leyi tswongaka kahle mati, ya sandy loam leyingana pH yale xikarhi ka 6.0 na 7.5. Eka misava leyitikaka kumbe ku gandlana, swikahle kuva ku endliwa mintila ya swimilani ku pfuneta hiku nghenelela ka mati kuya etimitswini.
Loko kungase endliwa vululamisi byihi na byihi bya misava, swikombiso swa misava swifanele kuva switekiwa, switekiwa kutani swirhumeriwa e laboratory kuva swiya kambisisiwa xikan’we naku lavisisiwa ka swilaveko swa swakudya. Misava yifanele kuva yirimiwa kuya fika eka xiyimo xa kwalomu ka 500 mm.
Lime yaku lulamisa pH xikan’we na manyoro swifanele ku cheriwa kutani swirimeriwa eka misava yale henhla ya kuringana 400 mm ya misava kuringana kwalomu ka mune kuya eka ntlhanu wa mavhiki loko kunga se byariwa.
Eka masiku yohetelela loko kungase byariwa, chela mpfuneto lowu katsaka manyoro eka misava kutani swirimeriwa ehansi kuya fika eka 20 cm ya misava yale henhla. Leswi swibasisa nhova yin’wana na yin’wana leyingavaka yisele eka misava leyi. Loko kuve ku ta endliwa ndzulamiso wa ko byalela kona hinkarhi lowu naswona ti seedbeds ta endliwa leswaku kuva nako byaleriwa kona.
Maxelo
Coriander yimila no kula kahle eka ndzhawu leyinga hola, maxelo lawa yanga hiseki ngopfu naswona yi tirha kahle swinene exikarhi ka maxelo lawa yanga eka 18°C na 27°C. Loko mahiselo yari ehenhla swinene, swivula leswaku ximilani xita hatlisa ku humesa mbewu kuriku xona xitava xinga se lulamela kuringana kuva xi kumelerisa matluka kumbe mbewu, loko xotshikiwa xihumesa mabilomu kumbe xikula xihetiseka.
Swibyariwa
Kuna tinxaka totala swinene ta swibyariwa swa coriander, kambe tinxaka tintsongo leti byariwaka ta coriander leyi xavisiwaka hi leti, Caribe, Chinese, Leisure, Long Standing, Slow Bolt, Santos.
Hambiswiritano swikahle swinene kukuma switsundzuxo kusuka eka extension officer wale kusuhi xikan’we na mutivi nkulu wa mbewu kuta tiva leswaku muxaka wa kahle swinene kuva wuhumelerisiwa eka ndzhawu yoleyo hi wihi xikan’we na makete lowu yinga kongomisiwa eka wona.
Tinxaka tinwana tikahle eka vuhumelerisi bya matluka naswona tin’wana tikahle eka mbewu xikan’we na kuhumelerisiwa ka mafurha.
Translated by Ike Ngobeni