Vahloti na Vateki va Tendzo vale Richtersveld

Teka Rendzo, Hlengeleta, U Xavisa

©David Fleminger
Ahi ma-Europeans hinkwavo lavanga nghena e Namaqualand lava a va langute eka kuteka vulawuri hikwalaho ka vusocha. Votala vanghene eka ndzhawu liya hikuva avari e rendzweni, va hlengeleta, vaxavisa xikan’we naku hlota. Johannes Rhenius, tani hi xikombiso,uyile eka tendz toya ekuxaviseni ka mbirhi e Garies hi 1721 na 1724 laha anga humelela. Hindlela leyi fanaka, Rhenius ari mukon’wani wa Olof Bergh, loyi ari nhenha ya n’walungu wa ‘highway’ hi 1682.
Vahloti vohambana hambana lava ava nghene eka ndzhawu liya ava tiveki kahle. Avanga hlayisi matsalwa ya vona naswona ava teka tendzo tale xihundleni vangari na mpfumelelo. Hambiswiritano, swirho swamintlawa leyi yohlota yitekiwa kuva yive valungu vosungula ku vona nambu wa Orange River. Leswi swigava swihumelele khale hivo 1728, loko ntlawa wa vahloti kusuka e Piketberg wuteke rendzo roya hlota e n’walungwini ringa tivisangi munhu. Laha vafika vahlanganisiwa hi nambu lowukulu lowu vaaki vawu vitanaka !Gariep (Great River). Kutlhela kuvikiwa leswaku vahlangane na mulungu wun’wana kona ekusuhi na nambu lowu wa !Gariep, muhloti wa tindlopfu loyi avuriwaka Pieter de Bruyn. Leswi hinkwaswo swo ehleketeleriwa kufikela sweswi.

Swikongomelo swo Hoxeka

Rendzo rin’wana, hi 1739, leringa tsarisiwa ximfumo kambe hi swikongomelo swo hoxeka. Ntlawa wa vahloti wutsemakanye nambu wa Orange kunghena e Namaqualand (Namibia) laha vanga tshama nhweti e mutini wa hosi Chief Gal. Loko va suka, vahlohletele vatirhi ku nghena exivaleni kutani vayiva tihomu leswaku vata avelana minkavelo. Kutani loko varikarhi vafamba kuya e dzongeni hile Little Namaqualand, vayile e mahlweni naku yiva swifuwo, laha vanga yiva kutlula 1000 wa tihomu vadlaya vana na vavasati. Leswi swihumele erivaleni loko vakombisa kuvilela lava ava khumbeka va kongome e Cape kuya kombisa kuvilela. Hambi kuri vatirhi lavanga tirhisiwa kuyiva tihomu ava rila hikuva ava kumangi nchumu eka switshembhiso leswi ava tshembhisiwe swona. Hiku seketela vahloti, Khamphani yiteke swifuwo hinkwaswo leswi aswi yiviwile kutani yiswihlayisa!
Ku vhaka rosungula ximfumo e !Gariep ku endliwile hi Jacobus Jansz Coetse loyi anga teka rendzo leri hi lembe ra 1760. Ari n’wamapurasi wo huma e Piketberg loyi anga suka aya hlota tindlopfu, a siya nsati kuva asala a langutela purasi ra ndyangu. Angari na xikweleti xa nchumu, Coetse u fambile na swigolonyani swimbirhi na 12 wa ma-Khoikhoi, vatsemakanya hile Namaqualand ku kondza vaya fikela etibuweni ta !Gariep. U tsemakanyile nambu hile Ramansdrift kusuhi nale Gu-daos (ndlela ya tinyimpfu). Laha hi laha akutsemakanyiwa nambu hikona laha aku tirhisiwa ngopfu hi varisi va Namaqua, naswona aku tiviwa hi vito ro humandleleni ra ‘Goodhouse’. Hi ndlela leyi ayingo hleketeleriwa, Coetse uve mulungu wosungula ku tsarisa rendzo leri ro tsemakanya hile Orange River kuya nghena e Great Namaqua.

Rendzo roka Ringari ra Ximfumo Ngopfu

©Jacques Marais
Ku landzela rendzo ra Coetse, kutekiwe xiboho xa rendzo roka ringari ra ximfumo kuya dyondza hi ndzhawu yale n’walungwini wa !Gariep. Leswi aswi rhangeriwe hi Hendrik Hop, loyi anga humesa swigolonyani swa 15 hi 1761. Jacobus Coetse u fambe na vona tani hi mukombisi kasi Carel Brink yena ari mutivi wa matimu. Kuya hi Brink, va Namaqua lava vanga hlangana na vona ava hluphekile swinene, avari na tihomu tintsongo naswona avatshamela ro xanisiwa hi ‘Bosjesmans’. Ntlawa wa Hop wutsemakanyile hile Gu-daos kutani yiya emahlweni kuya e n’walungwini wa ndzhawu ya Keetmanshoop. Laha ava boheka ku tlhelela endzhaku hikokwalaho ka kuhisa na xiyimo xa ximumu lexi axi omile swinene.
Xirho xin’wana xa rendzo ra Hop, Dr. Carel Rykvoet, u teke nkarhi waku endla vulavisisi bya swicelwa loko ahari eka ndzhawu liya. Laha anga langutisisa Van der Stel’s Copper Mountain kutani ayi vula ndzhawu ya vusweti. U tlhelea enghena nale Richtersveld, evupela dyambu bya Gu-daos, laha anga kuma leswaku misava yakona ayi tele swicelwa – laha aku tele ngopfu koporo. Hambi swiritano, u kume leswaku maribye yakona aya tsindziyele ngopfu, misava ayinga nonanga naswona mpfhuka awuri kahle swinene kuva ku ceriwa swicelwa.

Translated by Ike Ngobeni