Vadyi va Nyama ya Mbuti

© Biswarup Ganguly
Vulavisisi byale Furwa ‘Xiyimo, ku cinca na vumundzuku bya industry ya nyama ya mbuti emisaveni hinkwayo’ (October 2018) byikume leswaku nyama yotala ya mbuti yi dyiwa hi vahumelerisi kumbe vaaki vale kusuhi. Kova ntsena 0.5% wa nyama ya mbuti leyi xavisiwaka ximfumo emisaveni hinkwayo. Leswi swifana na xiyimo lexinga laha Afrika Dzonga.

Vulavisisi bya Makete eka Nyama ya Mbuti

Vulavisisi bya makete lebyinga endliwa hiva Kalahari Kid Corporation byikume leswaku mintlawa leyinga holeki mali yotala yitala kuva yinga fikeleli kuxava mbuti hinkwayo. Ku tsundzuxiwile leswaku makete lowu wunga kurisiwa hikuva ku xavisiwa nyama ya ntsengo wale hansi leyinga tsemeleriwa, kufana na nhamu na xifuva, kutani yipakiwa emabokisini leswaku yiya xaviseriwa vanhu. Swalendzeni switala kudyiwa eka mintirho ya ndzhavuko naswona swakala swinene himinkarhi ya tinhweti ta xixika.
Kuya hi vulavisisi ‘A Profile of the South African Goat Market Value Chain’ (2017) Department of Agriculture, Forestry and Fisheries yikume leswaku kuya hi ndzhavuko, vadyi nkulu va nyama ya mbuti laha Afrika Dzonga i mintlawa leyi holaka mali yintsongo swinene. Nyama ya mbuti yitala ku tirhisiwa hi mintlawa leyi tani hi swakudya swa siku na siku swa ti protein naswona yitekiwa yiri na nkoka swinene loko kuri na micatu xikan’we na minkosi.

Vadyi va Nyama ya Mbuti

Timbuti ti dyiwa ngopfu hi vanhu va rixaka ra Muslim na Hindu. Tiko ra India hirona ringana nhlayo yale henhla swinene ya timbuti emisaveni hinkwayo (35%) naswona 95% ya timbuti leti dlayiwaka e India ti tlhela ti dyiwa kona. Se nyama ya mbuti yina xiave xikulu swinene eka swakudya swa rixaka ra Hindu.
E Afrika Dzonga, nyama ya mbuti yinga kumeka eka tibucara ta ma Muslim, Portuguese na ma Italian naswona yina ndhuma swinene eka tinxaka ta expat ematikweni ya Kenya, Ghana, Nigeria, Uganda xikan’we nale tindzhawini ta madoroba yale n’walungwini wa Sandton, kuya hi Kalahari Kid Corporation.
Ku pfumala vutivi bya vaxavi naku pfumala ntsakelo wa nantswo wa nyama ya mbuti swi hunguta ku xavisiwa ka yona e makete na vanhu lava yitsakelaka xikan’we na mintlawa leyi holaka mali.

Ku Dyiwa ka Nyama ya Mbuti eKwaZulu-Natal

©Clive Biggs
Xifundzha xa KwaZulu-Natal hi xona xingana makete lowukulu wa nyama ya mbuti laha Afrika Dzonga. Timbuti titirhisiwa hi rixaka rama Muslims loko va tlangela Eid, mintlangu ya Hindu na rixaka ra expat rale Bangladesh, Pakistan, Ethiopia, Somalia, Ruanda, Congo, Cameroon xikan’we na Nigeria. Hambi, leswi xivangelo nkulu xa xuvaisiva ka timbuti e KZN kunga leswi timbuti titirhisiwaka hi rixaka ra maZulu.
Timbuti titirhisiwa loko ku endliwa mintirho ya xintu xikan’we nale ka ikhonomi. Vulavisisi bya Hilton Sanders wa Indigenous Veld Goats of South Africa (IVG-SA) byi kume leswaku exifundzheni xa KwaZulu-Natal (KZN) kuve na kutlula 850 000 wa timbuti letinga dlayiwa hi 2013. (Tinhlayo nhlayo letinga hlengeletiwa hi Department of Agriculture ya xifundzha, House of Traditional Leaders, van’wamapurasi lava xavisaka timbuti na vaxavisi leti humesiwaka endzhaku ka ntlhanu wa malembe yan’wani na yan’wani, kambe atikumekanga eka lembe ra 2018.)
Tinhlayo ta lembe ra 2013 tikatsa 400 000 wa timbuti letinga dlayiwa ku tlangela kuvelekiwa, 214 000 ta minkosi xikan’we na 42 000 ta minkhuvo ya micatu. Tinhlayo leti tilanguteriwa ku tlakuka hi kambirhi eka ntlhanu wa malembe lawa ya taka hikwalaho ka kutlula 1,7 million wa timbuti leti lavekaka eka makete wa mintirho ya xintu e KZN hi 2018 na kutlula.
Timbuti e KZN hi xitalo i timbuti ta xintu, Mbuzi (ta xikaya) xikan’we na nkatsakanyo wati Mbuzi. Xifundzha xa KZN axinge swikoti kuva xi phakela swilaveko xa xona xa timbuti naswona timbuti leti hanyaka tikumeka kusuka eka swifundzha swin’wana xikan’we nale tikweni rale Namibia.
Eka makete lowu, timbuti tixavisiwa hiku leha kungari hi ntikelo, se xifuwo xa 22 kg na 50 cm hiku leha (laha makatlenit) xingava na ntsengo wale henhla swinene kutlula xifuwo xa 25 kg hi 45 cm hi ku leha. Timbuti letinga xavisiwa e xifundzheni xa KZN tina ntsengo wale henhla swinene kutlula loko ti xavisiwa kun’wana na kun’wana e Afrika Dzonga.
Timbuti totala ti xaviseriwa vatirhisi (hiku tirhisa vaxavisi, e midendeni kumbe laha ku khandziyiwaka mathekisi) naswona kova ntsena 5% leti xavisiwaka eka ti auctions.

Translated by Ike Ngobeni