Vito
Xihloni kumbe Xihloni xa Cape (Hystrix africaeaustralis)Xivumbeko
Haswimbirhi vavanuna na vavasati va Swihloni swa Afrika swi tika ku suka ka 18 kuya eka 30kg naswona swi tsongaharile. Xihloni xa Afrika I muxaka wa “kondlo” lo wu ngana mitwa yo leha yo tontswa, ku fika eka 50cm hiku leha, lowu funengetaka nhlana hinkwawo naswona ti nga tlakuriwa hi misiha leyi ngale hansi ka nhlana, Kuna ku yelana hi xivumbeko na Echina kambe aswi xakelani naka ntsongo.Echidna yi tlhe yi tiviwa tanihi Spiny Anteoter, i muxaka wa Monotreme lowuntsongo funengetiwile hi mitwa yo nonoha yo tlhava, to hlangana na misisi yo leha, yo gwanya. Ku fana na Echidna, Xihloni xa Afrika xina dzhovo ra rimbangwa ro ntimela na mimitwa ya muhlovo wo bawulekela ngopfu. Xihloni xa Afrika xi kule hakambirhi hiku leha eka Echidna (80cm vs 47.5cm).
Swihloni swa Afrika hi swona makondlo lamakulu eka ndzhawu ya wona. Vavasati, hi avareji, va kwalomo ka kilomitara yin’we hiku tika ku tlula vavanuna naswona timbewu hi timbirhi ti kulu ku tlula hafu ya mitara hiku leha. Imakondlo mova na vutomi byo leha, ma hanya khume mbirhi kuya eka khume nthlanu wa malembe enhoveni.
Swihloni swi funengetiwile hi misisi yo leha yo gwanya naswona swi na mitwa enhlaneni nale tinyongeni. Kuhambana eka mitwa leyi hiloku kulu ko leha nama bumbulelomitwa leyi yi lehe ku fika ka 50cm naswona ti mpapa tona ti lehe ku fika 30cm. Ti mpapa ta ntima no basa.
Ti mpapa leti ti nga pfukela eka loko ku fanele swihari swi languteka swi chavisiwile no chuhisiwa. Ti mpapa ti’wana tile ncileni ti entile naswona ti endla mimpfumawulo yo koma yo tala loko yi ninginisiwa.
Ti mpapa ti tontswile kambe ta suka loko ti khumbiwa hi xivandzana kumbe loko ti dzungudziwa, ti tlhela ti mila kamnbe hi xihatla. Swihloni swa Afrika swi tlhe swiva na malebvu lama fambafambaka mo leha swinene.
Swakudya
Swihloni swa Afrika swi tala ku va swidyi swa matsapu, swi tirhisa minwala ya swona yo tiya ku cela ku fika eka timintsu. Marhumbu ma swona male kusuhi nale mahlweni na xisuti lexi kurisiwaka.Ku na masocha lawa fayelelaka swimilana swo ka swi nga gayekangi. Minkarhi yin’wana swi vuriwa ku swi dya nyama ya swihari leswi feke. Swihloni leswi swi tala ku hlengeleta tinhulu ta marhambu eminceleni ya tona.
Ku Tswala
Swihloni swa vavanuna swi fikelela nkarhi lowu lulameke wo nghena eka swa masangu exikarhi ka nhungu na khume nhungu wa tin’hweti, loko vavasati va fikelela nkarhi lowu lulameke wo nghena eka swa masangu exikarhi ka nkaye na khumentsevu wa tin’hweti.Hikokwalaho ka ma akelo ma xona ma mirhi ma nghozi, vavasati hi vona va sungulaka vavanuna loko va lava ku endla timhaka ta masangu. Ku tika swi teka tin’hweti tinarhu. Vana va beburiwa hi mintlawa ya xin’we kuya eka swa mune endzeni ka tichemba ta mabyanyi eminceleni ya vatswari va swona hi nkarhi wa tin’hweti to tsakama ta Mhawuri kuya eka Nyenyankulu.
Nhlayo wo toloveleka wa ntlawa i nwe naswona ntiko i 311g. Vana va beburiwa va helerile, na matihlo ma pfulekile na matino mari kona. Swiva swi ri ni timpapa to olova loko swi beburiwa, kuva swi olovisa mveleko kambe swi tiya hi xihatla emoyeni.
Vana va kula hi xihatla, va fikelela sayizi leyi heleleke hi lembe. Swi mama tin’hweti tinarhu kuya eka mune hinkarhi wolowo ti tika mune kuya eka ntlhanu wati kilogireme. Endzhaku ko tshikisa ku mamisa vana va vona, swihloni swa vavasati aswi koti ku tika tin’hweti tinarhu ku fika eka ntlhanu endzaku ko bebula.
Mahanyelo
Loko xihloni xi karhele, xi endla mpfumawulo wa pongo naswona xi tlakusa ti mpapa ta xona ta ntima no basa. Kuna kheyisi yin’we leyi kunga phosa ku dlayiwa mhisi hi xihloni. Swihloni swi famba swiri swoxe kumbe hi mindyangu ya mintlawa leyintsongo. Swi tala ku tlela na nhlikani, swi dya na vusiku.Xihloni xa Afrika xi tlhariha na vusiku, hambileswi swinga voniwaka na nhlikani. Swi twa swinene naswona swa oma loko swi landzeleriwa hi swivandzana, swo fana na swimanga leswi kulu, swinyenyani leswi kulu swo dya nyama, kumbe timhisi.
Loko swi pfaleriwile, swihloni leswi swi ngava na nyimpi, swi tsustsuma hi matlhelo kumbe hiku tlhentlhela ndzhaku leswaku swita tlhava vahlaseri va swona hi ti mpapa ta swona leti tontsweke. Ku kaneta mavarivari, aswi koti ku lahlela ti mpapa ta swona, kambe toti humela loko swi ninginisa ti mpapa ta swona letingani mpfumawulo wo enta.
Maendlelo man’wana mo ti sirhelela iku tumbela eminceleni ya swona swi langusa ehansi kutani swi pfukerisa ti mpapa ta swona leswaku swinga pfukuriwi.
Vutshamo
Swihlani swa Afrika swi kumeka levele ya lwandle ku fika 2000 wa timitara ehenhla ka levele ya lwandle eka tindhawu to tala leti ngana swibyariwa. Swi tsakela tintshava letinga tala maribye na swi milana, swi fanele swiva na yindlu na nhlikani.Swi tala kuti rhurhela ema bakweni kumbe eminceleni ya masokoti. Swi tlhela swi aka matshakanga lama nga fikisaka makheme mambirhi ma timitara hiku leha na mbirhi watimitara hiti chemba to enta to hanya ka tona.
Laha swi Kumekaka Kona
Swi tshama eAfrika-N’walungu, Afrika-Dzonga na Afrika-VuxeniMahungu ma Nkoka
Vito ra xiLatin: Hystrix africaeaustralisNtiko (Vavasati): 10-24 kg
Ntiko (Vavanuna): 10-19 kg
Ku leha (Vavasati): 84 cm
Ku leha (Vavanuna): 84 cm
Nkarhi wo tika: Mavhiki ma 7
Nomboro ya vana: 1-4
Ntiko wo velekiwa: 315 g
Order: Rodentia
Ndyangu: Hystricidae
Ku Tswala: Nwe kumbe nharu wa vana va tswariwa nkarhi wu’wana na wu’wana elembeni (tindhawu ta mpfula ya ximumu, Mhawuri- Nyenyankulu) endzhaku ko tika nkarhi wo ringana tin’hweti ti nharu.
Nhlamuselo ya Minkonzo Leyi Swiyi Siyaku
Xihloni xina swikunwana swa nthlani eka nkondzo wale mahlweni, xikunwana xo sungula xi hungutiwile xiendla rigutsu ro kala nwala.Swikunwana swin’wana swina minwala leyi kuleke kahle loko swikunwana swa nthlanu eka nkondzo wa milenge yale ndzhaku swina minwala, milenge yale mahlweni nale ndzhaku yi kombisa siwkunwani leswingale eka nkondzo.