Nkarhi wo Vhakela Richtersveld

Xivutiso xa Matimba

©David Fleminger
Xosungula, kuna mabilomu lembe hinkwaro. Mabilomu yotala ya ximumu (kufana na crassulas) ya engetela muhlovo hinkarhi wa tinhweti leti hisaka kusukela hi November kuya eka February. Ti geophytes nati bulbs totala (tofana na ndyangu wa Amaryllis) ta bloma loko mahiselo yasungula kutitimela, kuya eku heleni ka ximun’wana kuya emasunguleni ya xixika. Scented Candelabra Lily, Brunsvigia bosmaniae, yatisa kuvonakala kokarhi, mabilomu ya huma mavhiki yanharhu kungaseva na timpfula ta matimba hi March-April (hambi leswi swinga humeleleki malembe hinkwawo). Kutani hi xixika, ti aloe tisungula ku bloma.
Ntirho lowukulu, hambi swiritano, wusungula loko maxelo ya sungula kukufumela loko ku hela xixika kusungula ximun’wana. Se, hiku angarhela, mabilomu ya ndhuma ya ximun’wana ya huma emasunguleni ya nhweti ya August nale xikarhi ka September, yanyike mavhiki nyana himatlhelo hinkwawo. Exikarhi kuya emakumu ka August switala kuvuriwa maninginingi ya nguva kambe kuna swotala kuswilanguta.

Mpfula Yotala, Yivonakarisa ku Antswa

©Jacques Marais
Xosungula, kuna tinxaka tohambana hambana ta mabilomu yale nhoveni kukatsa nati annuals (kufana nati daisies), vygies (mesembs), perennials, geophytes na swihlahla nyana, leswi hinkwaswo swibilomaku hi nguva ya ximun’wana. Tinxaka leti tohambana hambana tina vutomi byo hambana xikan’we naku fa himinkarhi yo hambana eka nguva.
Xavumbirhi, ufanele ku tiva leswaku timpfula ta xixika tiva kona rini. Mabilomu yata sungula nhweti kumbe timbirhi endzhaku ka timpfula leti naswona leswi swinga humelela himinkarhi yohambana eka tindzhawu tohambana. Matalelo ya mpfula yina vuxaka na leswi mabilomu yangata bilomisa xiswona – loko kuva na mpfula yotala swivula leswaku mabilomu yata saseka.
Se, ufanele kutivutisa leswaku, xana wena ule kwihi? Mabilomu yatala ku bloma loko mahiselo yasungula kutlakuka. Kutlakuka loku kusungula e tindzhawini tale kusuhi na lwandle nale n’walungwini, loko yanga se hundzela evuxeni hi tlhelo rale ndzeni ka Namaqualand. Kutlakuka naswona swina xiave, tani hileswi loko uri e henhla, nakona ku titimelaka kutani mabilomu yata biloma endzhaku ka nkarhi. E henhla ka tintshava ta Kamieskroon Mountains tingava na mabilomu lawa ya kombetekaka kuya e mahelweni ya October.

Buka Kahari Nkarhi

U fanele u tekela enhlokweni maxelo ya ximun’wana xa vagaries. Loko kuri na kucinca nyana eka xirhami xa xixika kya eka kuhisa ka ximun’wana, mabilomu yata hatlisa ku fa. Loko, hambi swiritano, maxelo ya ximun’wana yari e hansi, na vusiku byo titimela, mabilomu yatava kona kuringana nkarhi woleha. Maxelo ya ndzhawu yana xiave swinene eka kutiyela na moya wohisa lowu hungaka kusuka etintshaveni wunga kukula mabilomu hinkwawo hi vusiku byin’we, leswi swivula leswaku u fanele ku yima hi milenge.
Leswi swivula leswaku, kuya hiku ule kwihi naleswaku ulava kuvona mabilomu ya muxaka wihi, nguva yinga hatla yisungula exikarhi ka July kutani yiya fika emakumu ka September. August i nkarhi wa kahle, ngopfu ngopfu e Nieuwoudtville na Springbok. Kambe, kuna xiphiqo. Unge yimeli mabilomu ya sungula ku biloma kutani unghena endleleni uya kwale Namaqualand.
Leswi swi endliwa hileswaku, hinkarhi wa nguva ya mabilomu, ndzhawu hinkwayo yiva yi bukiwile tinhweti totala kunga se fika nguva leyi. Leswi ndzilo tivonela hiyamina mahlo loko ndzi fika e Vanrhynsdorp ndzi nga bukangi ndzhawu yo khudzehela eka yona, laha ndzi nga kuma leswaku akuna hodela, guest house kumbe ndzhawu ya matende leyi ayiri na ndzhawu yo etlela, naswona ndzi vula leswaku aku tele hi vanhu lavangana nyanyuko. Madoroba yale kusuhi yotani hi Vredendal na Nieuwoudtville nawona aswotifanela. Ahi matitwelo yakahle lawa yakuva utikuma u peleriwile endzhawini leyi ungayi tiveki naswona kurihava byetlelo, navusiku, u ringeta ku foyina uri na ntshembho waleswaku uta kuma swokarhi kusuka exitichini xa petirolo, kukuma ntsena leswaku akuna ndzhawu na yin’we yo etlela eka yona kumbe ya nxavo wokarhi.
Ndzi hetelele ndzi chayela kuya e Klawer (20km kusuka kona) kutani ndziya kuma kona ko etlela laha akuri na kamara rohetelela leyi ayiri kona, ku fikela sweswi kungana xikolo. Loko ndzaha tshamile eka gym leyinga cinciwa, ndzi dya swakudya swanimixo, ndzi vone leswaku andzi endle vuphukuphuku kuva ndzi tlakuke ndzi famba ku kondza ndziya humelela eka ndzhawu leyi exikarhi ka nguva kutani ndzi nyandlamela kuya eka kamara ro khudzehela eka rona. Ndzi vuye ndziti ba xifuva hiku vula leswaku ndzi endle xihoxo lexi ndzi endlela n’wina van’wani.

Tendzo leti Lulamisiweke

Xin’wana xa swivangelo nkulu swa vukalo bya ndzhawu yo etlela i mhaka ya mintlawa ya vaendzi. U vavona hinkwako; mabazi lawa yakulu ya rhwale magidi gidi ya vadzuhari hinkwako e Namaqualand kuya hlalela mabilomu lawa. Hodela yale Vanrhynsdorp ayitele hi vapfhumba, hinkwavo ava vekerile mavito yavona eka swiambalo swavona swo saseka swa mabilomu bilomu; matinu lawa yakulu na misisi leyi vangamaka e rivonini. Aswi nyanyula kuyima lahaya uva vona vatele endzhawini yin’we, vati dyela mabulu hi nyanyuko na vanhu voduma lava vangava amukela loko vari endleleni yakuya e swakudyeni.
Mindzi twisisa kahle. Eka vanhu votala, tendzo leti lulamisiweke hitona to nyanyula kuya fikelela e Namaqualand na mabilomu ya wona, naswona himina mani ku onha ntsako wa vona? Tendzo tiva kahle hikuva tihlayisekile, kuna mulanguteri nakuva swi olova kuva eka tona. Titlhela tiva ta ntsengo wale hansi kutlula loko u tifambela wexe.

Translated by Ike Ngobeni