Miti ya va Pedi
Kufana na vaSotho na vaTswana, va Pedi, eka minkarhi liya ya khale, vahanyile eka miganga leyikulu leyi ayi avanyisiwa hi mintlawa ya kgoro leyi ayiri exikarhi ka muti kuya hi vutswari. Wun’we wuri na ntlawa wa tiyindlu, letinga akiwa ti siya xirhendzevutani exikarhi leswi aswi hlanganisa ndzhawu yo hlangana eka yona, xivala xa tihomu, masirha ya muti xikan’we na ndzhawu yo phahlela eka yona. Makaya aya vekiwa eka xiyimo hikokwalaho ka vukulu. Ntsati un’wana na un’wana ari na rhandavula yayena emutini, laha ati hlanganisiwa hi maguva ya misava.
Exikarhi akuri na xitanga laha ku tshiveriwaka ndzilo, lexi fuleriweke leswaku kuta swekeriwa kona masiku lawa kungana mpfula. Xitanga axi hambanyiseka hikuva xiri na vherandi leringa xirhandzela. Timhandzi ta xirhendzevutani leti ringanaka timitara ti 3 hiku anama, letinga endleriwa ekusuhi na khumbi leringa endliwa hi switina swa misava. Tipala letinga laha henhla to fulela tifika titshama e henhla ka timhandzi leti.
Lwangu ra byasi rihundza nyana khumbi kutani ti endla ndzhuti. Tiyindlu timbirhi letintsongo ati tala kuva titshame endzhaku ka yindlu. Yindlu ya muti yiva yipfaleriwe hi khumbi leringa leha 1.75-metre leri endliweke hi misava kumbe timhandzi. Rirhangu leri rina xivumbeko xa V leswaku tiyindlu letin’wana tinga kusuhi, letinga khomana naswona tiri ta vavasati vohambana va wanuna un’we, kutani ti endla xivumbeko xa xirhendzevutani.
Exikarhi ka tiyindlu na makhumbi lawa kungava kona dladla (lapa), laha vanhu va va Pedi ava tshama kona nkarhi woleha loko vari ekaya. Muti wun’wana na wun’wana awuri na yona ndzhawu leyi ya mani na mani emahlweni ka yindlu leyikulu, laha vayeni ava dzumba kona, kutani kuva na dladla ra xihundla endzhaku ka yindlu leyikulu laha aku dzumba kona vinyi va muti.
Xivumbeko xa Vaaki
Rito kgoro, ehandle ka kuvula yindlu yohungasela vanhu va va Pedi, ayi tirhisiwa ku hlamusela ndzhawu leyi milawu na tipolotiki swi buriwaka kona. Vun’we bya mindyangu leyi ayi lava ku pfuniwa kusuka ka mindyangu yale kusuhi ayi kuma kupfuneka hiku hlanganisiwa ka tinhloko hi ntlawa wa vavanuna, lava avatala ku hlangana eka ndzhawu leyi yo hlawuleka e hansi ka nsinya lowukulu.
Kgoro aswi vula khansele xikan’we na ndzhawu yo hlangana kona. Namuntlha, vanhu votala lava hanyaka vutomi bya ximanguva lawa vatshike leyi ya xirhendzevutani hiku tsakela ya tikhona ta mune, tiyindlu to fuleriwa hi mazingi.
Kususiwa hi nkanu na nkunguhato wa vurimi leswi aswi tisiwa hi mfumo aswivula leswaku kufanele ku akiwa tindzhawu tintshwa, nale handle ka tinwana ta khale, leti ati endliwile hi xivumbeko xo landzelelana, laha aku tshama mindyangu leyingariki na vuxaka tani hi vaakelani.
Translated by Ike Ngobeni