Mintlangu yaku kula ka ma Zulu

Ku Hundza Kusuka eka Vutsongwani kuya eka Vukulu

©Dr Peter Magubane

Eka vutomi bya khale bya ndzhavuko wa ma Zulu abyi vekiwe hi xivumbeko xa kahle na nhlonipho leswi aswiri na ntshamiseko. Munhu wun’wana na wun’wana ari na ndzhawu xikan’we na mintirho yokarhi leyi a fanele ayi tirha, kuya hi rimbewu na malembe kumbe xiyimo emutini (umuzi). Ku hambana exikarhi ka swirho swa ndyangu aswi tiyisisiwa hikuva munhu ava a hundze eka switeji leswi ku hundziwaka eka swona leswi hinkwaswo swiendleriwaka ntirho lowu fambelanaka na swona.

Xiteji xosungula kusuka evuhlangini kuya eka vutswatsi leswi endliwaka hintirho wo boxiwa tindleve (qhumbuza), lowu nwana wun’wana na wun’wana a faneleke a hundza eka wona loko angase sungula ku mila misisi eka tindzhawu tale xihundleni. Lexi landzelaka evuton’wini ikuva munhu a kula enyameni, kumbe kumila misisi eka tindzhawu tale xihundleni.

Eka minkarhi ya khale, lowu akuri ntirho wa nkoka wa vukhomba (thomba), lowu nga kona eka majaha na vanhwana. Hinkarhi lowu, majaha na vanhwana avaya e ngomeni yo hambana, laha vadyondzisiwaka hi valeteri eka swilaveko na mintirhi ya vutswatsi. Nkarhi wa ngoma wuherisiwile loko ku nghenisiwa amabutho (wuya hi malembe) maendlelo yava 18th century.

Endzhaku ka ngoma ya majaha thomba, mufana u vitaniwa insizwa (jaha ntiyela) naswona wa pfumeleriwa kuva na vuxaka na tintombi ta malembe ya yena, kambe angase ringanela ku teka. Mintirho yin’wana yimbirhi ayaha fanele ku endliwa. Wosungula iku nghenisa jaha eka ibutho, laha swinga katsaka kwalomu ka 10 wa malembe ya vukorhokeri eka hosi. Wa vumbirhi ikuva ku rhungeleriwa isicoco kumbe head-ring, leswikombisaka vukulu bya yena.

Ntlangu wa Reed

©Dr Peter Magubane

Ntlangu wa Reed, lowu xikongomelo xa wona kunga ku tlherisela vutinyungubyisi eka vanhwenyani lavantsongo, wu hundzuke ntlangu wukulu swinene, lowu ngheneriwaka hi vanhwana exifundzeni hinkwaxo xa KwaZulu-Natal. Kusukela hi 1994, loko vandla ra African National Congress rita sungula ku fuma tiko, kuringetiwile kuva ku antswisiwa ntirho lowu leswaku wutava wa mindzhavuko yohambana hambana, kambe leswi aswi tswalangi mihandzu hiku hetiseka.

Vavasati lavantsongo navona vana ntirho wavona wakukula kumbe vukhomba (umemulo). Eka mintirho leyi, ndyangu wa wansati wu dlaya homu laha a tolaka mafurha yayona laha a ambalaka mpambani wakona loko a cina exikarhi ka vanhu lava hlengeletaneke. Mafurha lawa ya kombisa nsirhelelo wa vale hansi leswaku vata nwi sirhelela loko a suka e kaya ka yena kuya tekiwa kutani atshama evukatini eka muti wuntshwa.

Translated by Ike Ngobeni