Matimu ya Vuxavisi bya Mimpfundla e Afrika Dzonga

©Karoline Steenekamp
Vuhumelerisi bya mimpfundla yo xavisiwa e Afrika Dzonga swisungule endzhaku nyana ka nyimpi ya misava ya vumbirhi (World War II). Mimpfundlha yive mixaka yintshwa ya nyama leyi nga kumeka endzhaku ka nyimpi e Europe laha masocha yanga yitsakela swinene loko vavuya enyimpini. Swivala swosungula aswi akiwa hi mazingi naswona ayifika eka three tiers hiku leha.
Mimpfundlha leyi ayi fuyiwa ngopfu i muxaka wa New Zealand Whites na New Zealand Reds leyi ayi huma e England himalembe yava 1940. Muxaka wa Californian wuvuye wu fika kusuka e USA himalembe yava 60's hiku hambana na New Zealand White. Leyi ayiri mixaka leyi humelerisiwaka kuxavisiwa kutlula muxaka wa ti Whites kusuka e UK naswona sweswi kukumeka ntsena American New Zealand Whites e Afrika Dzonga.
Kusuka e ‘Transvaal', kufuya mimpfundlha swivuye swifika nale Natal xikan’we na mapurasi lawakulu lawa yanga vuya yatumbuluxiwa kuhumelerisa nyama leswaku yita yisiwa ematikweni mambe. Hinkarhi walowo aku humelerisiwa nyama leyi ayiyisiwa eka matiko mambe ti Flemish Giants (a ‘fancy' and the wrong shape for meat production) nati Silver Foxes (a ‘dual purpose') tivuye tiva kona kusuka e UK, kambe van’wamapurasi avari nakutsakela eka nyama leyi vayitoloveleke. Marion Keller (mutsari wa buku ya ‘Rabbit Breeding in South Africa' published in the mid-‘70's) iwun’wani wa van’wamapurasi wosungula kuva a sungula purasi rakwe e Johannesburg laha akuhumelerisiwa tinyama ta mimpfundla na timbuti ta Angora.
Exikarhi ka malembe yale xikarhi kava 60's Ms Keller uvuye ava nikutsakela eka kuhumelerisa madzovo ya mimpfundlha laha anga tihlanganisa na Thorer wale Cape Town, loyi anga nivuswikoti eka ti karakul pelt tanners. Thorer uvuye a tiyisisa leswaku madzovo yakumeka. Muendli wa mabaji wa ndhuma nkulukumba Breger uvuye a sungula ku endla mabaji naswitirhisiwa swinwana swosaseka swa khwalithi swa Rex, Fox xikan’we na Beveran pelts. Madzovo ya muxaka lowu yakote kuyisiwa eka matiko mambe eka malembe lawo yotala. Madzovo lawa aya tekiwa onge aya kahle aya xavisiwa eka minkombiso ya swavurimi yotani hi old Goodwood e Cape Town, e Rand show xikan’we na Royal Show e Pietermaritzburg.
Nhlangano wa South African Rabbit Council wu simekiwile himalembe yava 1950 e Johannesburg. Xikongomelo nkulu akuri ku seketela kukula ka vuxavisi bya mimpfundlha eka vutivi, minkombiso na vuxavisi. Rand Show ya 1952 yive na 1000 wavangheneri laha aku ahluriwa hi Marion Keller, Bill Elliot, Ronnie Watters xikan’we na Mrs G M Stewart. Ku fikela namuntlha akuseva na nkombiso lowungava na vangheneri va nhlayo yalehenhla kufana na leyi.
Xo biha xa kona kuvuye kuva na swikimi swotifumisa leswinga nghenelela eka vuxavisi leswinga endla leswaku kuva na ku lahlekeriwa swinene eka lava vahaku fikaka. Leswi swivuye switlakuka swinene himalembe yava 1980 laha vanwamapurasi ava hlohleteriwa kufuwa mimpfundlha kuya hintwanano.
Madzanadzana ya mimpfundlha yifuyiwile kambe ayivonakanga laha yidlayiwaka kona kuva navuxavisi. Madzanadzana ya vanhu valahlekeriwe hi magidigidi ya tirhandi leswinga endla leswaku vuxavisi byi onheka. Akuri vaseketeri hitimali na swirho swa minhlangano leyi ayi humelerisa muxaka yokarhi lavanga kota kukondzelela. Vuhumelerisi bya mimpfundlha namunthla byile ka xiyimo xohambana. Vafuwi vatlhela vava vaxavisi hikuva kuyisa eka matiko mambe swakala swinene.
Afrika Dzonga hi nkateko i yinwana ya matiko yantsongo lawa yangariki na mavabyi mambirhi lawa ya dlayaka swinene ya myxomatosis na viral hemorrhagic. Leswi swiendle leswaku tindzhawu tonghena laha tikweni tipfariwa eka vahumelerisi laha vanga boheka kutirhisa sweswi avari naswona ku antswisa no fambisa kahle mapurasi yavona.
Swinga fani na kutikeriwa lokungava kona himalembe yava 1980 e Afrika Dzonga yina minhlangano yava n’wamapurasi ehansi ka vito ra Coniglio Rabbit Meat Farms. Khampani layi yina timakete toyisa nyama ehandle, tindzhawu todlayela eka tona xikan’we no nyika van’wamapurasi mafambiselo yakahle ya bindzu. Hambiswiritano van’wamapurasi lava tsakelaka kuti akela timakete ta vona vapfuniwa kuva vakurisa no endla ndzhawu ya vuhumelerisi. Tsundzuka leswaku ufanele kuva u endla vulavisisi lebyinga kupfunaka loko unga se sungula bindzu leri, utiyisisa leswaku kuna tindzhawu todlayela eka tona xikan’we natindzhawu toxavisela eka tona.

Translated by Ike Ngobeni