Vukati
Kufana na vanhu hinkwavo lava vulavulaka tindzimi ta xintima, vukati bya xiPedi (lenyalo) abyi endli leswaku vuxaka exikarhi ka vanhu byiva ximfumo ntsena: swikhumba ntlawa wa vanhu, swi endlaleswaku vuxaka exikarhi ka mindyangu byiva ximfumo. Hiku komisa, swikatsa kuva ku hakeriwa mali ya ndzovolo (magadi) kusuka eka maxaka ya nuna kuya eka ndzangu wa wansati.
Kutani, ndyangu wakava nsati wu tiyisisa vuswikoti bya kutswala ka wansati eka ntshungu laha ayisiwaka evukatini (bogadi), kutani leswi hiswona ku tinyiketela ka wanuna xikan’we na maxaka yayena endzhaku kaloko kutswariwe nwana. Vukati iku tiyimisela eka rixaka ra va Pedi.
Akuri ndlela ya nawu naswona aswinga katsi matirhelo ya vukhongeri. Swinga fani na migingiriko leyinga eka ngoma, vukati abyi cinci xiyimo xa wanuna xa wansati, kambe swi antswisa xiyimo lexi vangana xona xakuva vatswatsi eka rixaka ra va Pedi. Xiyimo lexintshwa lexi kumiwaka hi vukati ixa nawu, leswi ngetelelaka matimba, timfanelo na mintirho ya xiyimo lexi vanga eka xona.
N’wana Wosungula wa mu Pedi
Kutswariwa ka nwana wosungula wa mu Pedi akuri ntirho wankoka swinene: aswi tisangi ntsena xirho xintshwa emutini, kambe switlakuse xiyimo xa manana kuya e henhla. Tlhandla kambirhi, swiva swihetisise ntirho wa ndyangu wa manana eka tatana na ndyangu wa yena, loko varikarhi vahumesela e handle vununa bya wanuna loyi. Vutshamo naku tswariwa ka nwana wosungula hi xitalo swihumelela ekaya ra manana.
Endzhaku ko tswala, hi vumbirhi ka vona mhani na nwana vatlhelela ekava tata wa nwana laha kufikaka ku tlangeriwa, laha vandyangu wakava nsati va hoxaka xandla eka nyama na byalwa. Leswi swihetisisa timfanelo ta vona eka ndyangu wakava tatana wa nwana hiku tisa nwana hiku tirhisa xirho xa ndyangu wa vona, kuya hileswi magadi, nhlayo yokarhi ya tihomu kumbe mali leyi ringanaka se yinga hakeriwa.
Hiku tekela enhlokweni xiyimo xa mhani lexintshwa, tatana u va akela yindlu yintshwa, tani hileswi se angina mfanelo na vulawuri bya muti wakwe. Loko a vuya na nwana, manana na n’wana vatshama vari voxe kuringana nkarhi nyana emutini. Endzhaku ka leswi, ku endliwa ntirho wohumesa n’wana (ngwana o tswa ntlong) ku tlangela kufika ka n’wana emutini wa tata wa yena. Hinkarhi wa ntirho lowu, ku endliwa ntirho lowu ku amukeriwaka nwana endyangwini xikan’we na mhani wayena evukatini bya yena.
Swilo swa Ngoma
Hi ndzhavuko wa xiPedi, ku hlawuleka ka rimbewu hi swin’wana swa nkoka swinene loko ku thusiwa n’wana, ku kandziyela ngopfu eka nkoka waku hambana ka rimbewu. Ku thusiwa i ndlela yaku komba kukula xikan’we naku teka nwana ari xirho xa vaaki naswona hindlela leyi, vaxinuna vakuma mfanelo yonghenelela eka mintirho ya tipolotiki kumbe yale khorweni.
Mbuyelo wa nkoka swinene eka ku endla mintirho leyi ya ndzhavuko akuri ku tiyisisa vukulu bya xiPedi ehenhla ka vanhu van’wana eka vuhosi kumbe nhlohletelo wavona: tihosi letintsongo tifanele ku sungula tikuma mpfumelelo eka hosinkulu ya va Pedi loko vangase yimisa madlala wuntshwa. Mfanelo yaku pfumelela kumbe ku ala wule emavokweni ya hosinkulu yava Pedi, laha swin’winyikaka vulawuri eka vutshamo naku hoxa xandla eka tipolotiki na leswi humelelaka e khorhweni.
Eka minkarhi ya masiku lawa, laha tihosi tingana mpfumelelo waku yimisa madlala kurihava vulawuri byale xikarhi, ntirho lowu wuvuyerisa tihosi hi mali yokarhi, laha tihehliwaka hikuva tinga tirhisi kahle mali leyi hlengeletiwaka hindlela leyi. Madlala, lowu tivekaka tani hi ngoma (koma) (koma, ku yimbisiwa) kumbe lebollo (kusuka eka go bolla, ku vavisa), akuri yin’wana ya migingiriko yohlawuleka nakuva na nkoka swinene eka ndzhavuko wava Pedi.
Ku ngheniwa ka swikolo swa ngoma aswi boha eka vana va vafana na vanhwenyani va malembe lawa yanga lulamela (lawa ya hambanaka), kambe rimbewu hinkwaro ra yimbisiwa hiku hambana ka vona. Vafana vaya ka migingiriko ya ngoma yimbirhi; vanhwenyani kuva yin’we. Hi ngoma vavuya vakurile naswona vafika va hoxiwa eka ntlawa wokarhi wohlawuleka.
Ngoma yahari ya nkoka eka vanhu votala va vaPedi, kambe yisungule kutisa — kumbe ku langutisa — kuhambana e vanhwini. Leswi switisa kuhambana eka vutomi bya manguva lawa bya va Pedi, exikarhi ka baditshaba (vaxintu) na bakriste (Vakriste), leswi sukelaka eka leswi vanhu va pfumelaka swona kambe switlhela swisukelaeka kuya nakuka ungayi eka migingiriko ya ngoma. Switlhela swikombisa kuhambana eka xiyimo evuton’wini na dyondzo.
Loko ngoma yotala ya xiPedi yinga cincangi, kungava kuve na kucinca kunwana kusukela loko vuxokoxoko byi hlengeletiwile kuya hi leswi. Se swiendla leswaku hi vula leswaku i swa khale. Ntirho wosungula wa majaha (bodika) awuva nghenisa kuva swirho swa ntlawa wohelela. Wa vumbirhi (bogwera) awuva nghenisa eka ndzhawu ya vavanuna, kuya hi xiyimo lexi vanga eka xona eka ndzhawu leyi vanga tswariwa eka yona.
Bogwera abyi nyika wanuna nkarhi waku tshama na vavanuna kuloni endzilweni kutani vanghenelela eka tipolotiki na timhaka ta huvo. Ku hambana na vukhomba bya vanhwenyani (byale) laha swingova nghenisa eka kuva swirho swa ntlawa wokarhi. Avanga pfumeleriwi ku hoxa xandla eka tipolotiki na migingiriko yale hubyeni. Ava tlhela vanga katsiwi eka xiyimo xo hlawuleka lexi vavanuna vaxikumaka hikuva vayile e ngomeni.
Translated by Ike Ngobeni