Lenyalo
Go swana le batho ba bagwe ba bolelago setho, lenyalo la Sepedi (lenyalo) ga se fela go dira kamano magareng ga batho bao ba babedi semmušo: ke tumelano ya sehlopha, di kamano magareng ga malapa e be ya semmušo. Gabotse, e ama tšhutišo ya ditefo (magadi) go tšwa go leloko la monyadi go ya go leloko la monyadiwa. Ka morago, lelapa la monyadiwa le tla šutiša phatlalatša bokgoni bja monono bja monyadiwa go ya lefelong la monyadi (bogadi), ka go rialo boikgafo bja bonago monyadi le maloko a gagwe o dirwa ka botlalo fela ka morago ga matswalo a ngwana.
Lenyalo le nyakile go ba ditlamo ka setšhabeng sa Bapedi. E be e le tshepedišo ya semolao gomme e be a sa akaretša ditirelo tša sedumedi. Go fapana le ditirelo tša phetišo tše di tsentšwe ka tshepetšong ya go aloga, lenyalo le be le sa fetole maemo a e ka ba monyadiwa goba monyadi, eupša le ge go le bjalo le tšweleditše pele maemo a bona a a lego gona ka botlalo bjalo ka batho ba bagolo ba ba alogilego ka setšhabeng sa Bapedi. Maemo a lenyalo a mafša a hweditšwego ka lenyalo e be e le a semolao, seo se okeditšego maatla, ditlamo le mešomo ya maemo a šetšego a hweditšwe.
Letšibolo la Bapedi
Matswalo a ngwana wa mathomo wa Bapedi e be e le tiragalo ye kgolo ye bohlokwa: ga e se e tliše fela leloko le le mpša ka lapeng, eupša gape e godišitše mma go ya maemo a godimodimo a ka hwetšwago. Godimo ga moo, e phethile ditlamo tša lelapa la mma go tate le ba lelapa la gagwe, mola e bontšha bonna bja tate le go tšwetša pele leloko la gagwe.
Go tswalelwa le pelego ya ngwana wa mathomo ka tlwaelo di direga lelapeng la mma. Ka morago ga matswalo, bobedi mma le ngwana ba tla gomela lelapeng la tatagwe moo mokete o tla swarwago, moo ba lelapa la mma ba dirago moneelo wa nama le bjalwa. Se se phetha tlamego ya bona ya mafelelo go lelapa la tate la go fana ka ngwana ka ya mongwe wa maloko a bona, oo a ntšheditšwego magadi, palo ya dikgomo le diruiwa goba tšhelete ya bona ya go lekana le tšeo, e be e lefilwe.
Ka temogo ya maemo a mafša a mma, tate o be a aga bodulo bjo bo arogantšwego bja gagwe, bjale ka ge a na le tokelo ya go ba le taolo ya ngako wa dinagamagaeng wa gagwe. Ge a boa le ngwana wa gagwe, mme le ngwana ba be ba beetšwe ka thoko lebaka le itšego ka ngwakong wa dinagamagaeng o mofša. Ka morago ga se, mokete o kgethegilego (ngwana o tswa ntlong) o be o dirwa go keteka go fihla ga ngwana ka gae ga tate. Nakong ya mokete, ditirelo di be di dirwa tšeo di feleletšago go alošwa ga ngwana ka lapeng la mma ka maemong a gagwe a mafša.
Dipharologantšho tša Alošo
Ka tlwaelo ya setšhaba sa Bapedi, phapanyo ya bong e be e le motheo pharologantšho wa go alošwa e gatelela diphapano tše bohlokwa magareng ga bong. Go aloga ka nako go swaya karolo ya phetisetšo go bogolo le go beeletša moalogi ka bodudi bja setšhaba, gomme ka lebakeng la banna, tokelo ya go kgatha tema mererong ya dipolotiki le mešomo ya toka.
Mohola wo bohlokwa woo alošo e re fileng ka tlwaelo e be e le go gatelela bokgošikgolo bja Bapedi mo batho ba bangwe ka bogošing bja bona goba karolo ya khuetšo: dikgošana tša fasana di be di ile tša swanelwa ke go hwetša tumelelo go tšwa go kgošikgolo ya Bapedi bohlokwa pele ga ge ba ka thoma alošo e mpša.
Tokelo ya go fana goba go gana ka tumelelo e maatlafaditše bolaodi bja kgošikgolo ya Bapedi, ka lebaka le e be e mo fa taolo godimo ga tokelo ya go ba modudi go kgatha tema ka sepolotiking le toka. Mo dinakong tše di sa tšwago go feta, ka go lokologa ga dikgošana go fa tokelo ya go aloša ka ntle le taolo ya bogareng, mokete ke mothopo wa lehumo le legolo go dikgošana tše, bao gantšhi ba pharwago molato wa go se šomiše ditšhelete ka tsela ya maleba. Alošo ye e tsebjago bjalo ka koma (go tšwa go koma, go bolotša) goba Lebollo (go tšwa go bolla, go gobatša), e be e le ye nngwe ya metheo ye bohlokwa ye e kgethegilego le bogare bja setšo sa Bapedi.
Go tsenela go bolotša e be e le kgapeletšo go bašemane le basetsana ka moka ba mengwaga ya maleba (yeo e bego e fapane ka bophara), eupša bong ka bobedi bo be alošwa ka go kgaogantšhwa. Bašemane ba be ba tsenela dikarolo tše pedi; basetsana karolo ye tee. Ka go alošwa ba fihleletše bogolo ka botlalo gomme ba tsenywa ka sehlopheng se se fapanego. Alošo e sa le bohlokwa go Bapedi ba bantšhi, eupša e thomile go ba motheo — goba mohlomongwe tebego — ya arogantšho ya setšhaba. Kgaogano ye kgolo ka setšhabeng sa Bapedi, magareng ga baditshaba (ditsebi tša setšo) le bakriste (ba tsenago dikereke), yeo e hwetšago ka boripana tšwa go ditumelo tše di fapanego tša sedumedi eupša gape go tšwa go tsenela goba go go se tsenele alošo. Gape e ka bontšha diphapano tša maemo a leago le thuto.
Mola bontšhi bja alošo ya Sepedi bo tšwetše pele go swana, go ka no ba ga bile le diphetog tše itšego go tloga ge ditaba di kgobokeditšwe yeo pego ye e latelago e theilwe godimo ga tšona. Ka fao e dirwa ka nako ye e fetilego. Karolo ya mathomo ya bašemane (bodika) e ba tsebišitše ka botlalo go boleloko bja sehlopha. Sa bobedi (bogwera) go ba tsentšha ka maemong a setšhaba sa banna, go ya ka mameo le boemo setšhabeng moo ba belegweng.
Bogwera bo fa monna tokelo ya go dula ka mollong wa mokete le go tšea karolo ka sepolotiking le tša toka. Ka go fapana, go alošwa ga basetsana (byale) ka bonolo ke go ba tsentšha ka bolelokong bja sehlopha. Ba be ba ganeditšwe go kgatha tema efe goba efe ka sepolotiking le ditirelo tša toka. Gape ba be ba thibetšwe go maemo a bogodimo ao banna ba a hwetšago ka karolo ya bona alošo ya bobedi.
Translated by Lawrence Ndou