Kutswariwa eka purasi ra swiharhi iku endla hi vomu leswaku kuta antswisiwa muxaka wokarhi wa tihomu kumbe ku antswisa ka mbuyelo wa masi. Ku antswisiwa ka ti gene swihumelela loko ku hlawuriwa vatswari vo anstwa kuva vatswari va rhole leringata huma. Tani hileswi tihomu ta xisati ti endlaka ntlhambi wa tihomu ta masi, leswi swilandzela leswaku tinkuzi leti tirhisiwaka ku bihisa tihomu ta xisati emirini swita pfuneta kuva ku antswisiwa ntlhambi lowu.
Homu ya xinuna (tatana) kuhlawuriwa ka yona swina xiave xikulu swinene eka ti genetic merit ta ntlhambi wa tihomu ta masi. Kuhumelela ka ntirho lowunga endliwa eka marhole ya tihomu leti ta xinuna swivonaka endzhaku ka 4 wa malembe. Mintlhambi leyi ya tihomu ta masi leti xavisiwaka yiva yiri na tihomu letinga tswariwa exikarhi ka malembe ya 3 kuya eka 8 lawa ya hundzeke.
Xikongomelo xaku tswarisa tihomu leti xifanele kuva xilangute eka ku antswisa tihomu letingata tswariwa. Tani hi ntlhambi wa tihomu ta masi hixitalo tihumelerisa masi, swina nkoka kuhlawula tinkuzi leti kuhumelerisa masi yotala kunga leswinga engatini hikuva leswi swiengetela nkateko waku vana vakona va xisati vahumelerisa masi yotala swinene. Hambi swiritano, kuhlawuriwa ka nkuzi yinwe leyingana nkateko waku humesa masi ntsena ayi hlohleteriwi tani hileswi kungana swotala leswinga hungutaka vuswikoti bya tihomu teto kufana na:
Tihomu leti humesaka masi yotala kusuka eka swakudya leswi kumekaka.
Masi yafanele kuva na nhlayo ya le henhla ya mafurha na ti protein.
Tihomu tifanele kuva na vutomi byo leha byo tswala.
Tikunzi vs Artificial Insemination
Tinkuzi leti pfunaka eka ntumbuluko tifanele kuva tixaviwa eka vafuwi lava tivekaka lava hoxaka xandla eka vuhumelerisi bya masi. Xikimi lexi xi nyikela hi estimated breeding values (EBV’s) eka swifuwo hinkwaswo swa ntlhambi lowu. Breeding values swikatsa ti genetic merit ta swiharhi. Vuxokoxoko lebyi fanaka byakumeka eka tinkuzi letinga tswariwa eka mintlhambi leyi. Unga pfuki u xave nkuzi leyinga hava vuxokoxoko lebyi.
Tihakelo ta swakudya swa nkuzi tingava kwalomu ka R30 hi siku (2018). Leswi aswikatsi nxavo wa nkuzi leyi na ntirho lowu yitaka nawona. Loko kuriku nkuzi yitirhisiwa eka tihomu ta 10 hi lembe, tihakelo ta masangu tiva eka R500 hi ntirho wunwe.
Ngati (semen) leyi tirhisiwaka eka AI xinga xaviwa kusuka eka tikhamphani ta kwala kaya kumbe tale handle ta AI. Bull guides tifana na swibukwana leswikulu swingana vuxokoxoko hinkwabyo bya ti genetic ta nkuzi yinwana na yinwana xikanwe na vuxokoxoko bya genetic merit ya masi lawa yiwa humesaka na xiyimo xa mirii wa nkuzi yinwana na yinwana. Straw xinwe xa ngati (semen) xatirhisiwa eka insemination, kambe ti straws timbirhi kumbe mune tinga laveka kuva tibihisa homu yin’we emirini. Leswi swiya hi ma endlelo kumbe vuswikoti bya munhu loyi angata endla insemination.
Ntsengo wa ti straws wusukela eka R60 kuya eka R275 (2017).
Ndlela yo hlawula nkuzi
Ku hlawuriwa ha homu ya xinuna, tani hi masungulo, kuma nxanxameto wa tinkuzi letinga kona kusuka eka khamphani leyi xavisaka ngati (semen) kumbe muyimeri. Leswi kungana nhlayo yale hansi swinene ya tinkuzi ku hlawula eka yona, ku hlawula tatana swa tika swinene, leswivulaka leswaku nxanxameto lowu wuringanaka kwalomu ka 200 wa tinkuzi ku lhawula eka tona. Nxanxameto lowu wufanele kuva na ntsengo wa straw xin’we xa ngati (semen). Bull guides titala kuva na vuxokoxokox lebyingana ‘net merit’. Kasi net merit, yikatsa nhlangano wa 12 wa tinxaka tohambana hambana eka nkoka wun’we.Tikhamphani tinwani ta semen tinyikela vukorhokeri eka van’wamapurasi laha tihomu ta vona ti hleriwaka kuya hi ku akeka ka tona, xikan’we naku endliwa ka nongonoko waku tswala. Vuxokoxoko bya tihomu leti byi cheriwa eka computer, leyingata tsundzuxa hi tinkuzi tinwana kuya hi vuswikoti bya tona lebyinga lavekaka eka mapurasi yan’wana ya masi. Yinga tlhela yi hlawula na tinkuzi tinwana leswaku tita tirhisiwa eka tihomu tinwana ta xisati. Minongonoko leyi yitirhisiwa tani hi ndlela yolulamisa kuya hi vuswikoti byatona xikan’we naku antswisa vuhumelerisi bya masi.
Leswi swingava swivula leswaku nhlangano wa EBV’s wa mbuyelo wa mafurha na ti protein wu tirhisa masi tani hi swikombiso. Leswi swinga tlhela switirhisiwa ku engetelela kuva swikatsa na vuhumelerisi bya masi, kutswala, vutomi byo tswala kumbe vuswikoti bya swivumbeko swa miri kufana na xiyimo. Veka nxanxameto wa tinkuzi leti hlawuriweke kusuka eka tale henhla kuya e hansi. Hlawula, kuya hi nxanxameto walowo, ntlhanu wa tinkuzi ta kahle kuva titirhisiwa eka ntlhambi.Translated by Ike Ngobeni