Ho kgethollwa ha Banna le Basadi
Ho kgetholla batho ka thobalano le dilemo le nako e telele e bile letshwao la bohlokwa la boemo sechabeng sa baTswana. Ya pele e ne e bontshwa ka ditsela tse ngata: banna le basadi ba ne ba dula ka thoko meketeng ya boithabiso; le dibaka tse ding, mohlala, kgotla (sebaka sa kopano), e ne e le ya banna feela. Bara ba ne ba le teng, mme maemong a mang ba sa ntse ba rata, ba kgethilwe, mme mosadi ya neng a ena le baradi ba bang feela o ne a atisa ho nyediswa.
Ho ne ho ena le karohano ya mosebetsi, e nang le mesebetsi e kgethehileng e fuweng batho ba thobalanong. Mosadi wa Motswana ke mohlankana ya sa feleng ya nang le bolaodi ba bahlokomedi ba banna (ntate wa hae, morabo rona kapa moimana Malome ho fihlela lenyalong; monna wa hae kapa ntatae kapa morabo). Basadi ba ne ba sa kgeloswe dikopanong tsa dipolotiki le mekete ya bodumedi.
Nako e ne e boetse e le motheo wa kgethollo. Jwalo le batho ba bang ba buwang Segantu, Batswana ba ne ba lokela ho hlompha le ho mamela ba baholo ho feta bona, ba ba bitsa ‘ntate’ (rra kapa ntate) kapa mme’ (mme); ho tlola molao ona e ne e le kotlo ka molao. Tlhompho ya baholo e fetisetswa ka ntle ho beng ka yena motseng wohle. Bana ba ne ba arohane ka tswelo-pele ya mmele: ho tswalwa ho ya ho dilemo tse 2 (masea); 3 ho ya ho 8 (banyana); bashanyana (basemane) le banana (basetsana) ya 9 ho isa ho 13; le ho tloha ho 14 ho fihlela ba abelwa ho ya ka nako e telele (magwane, majafela kapa maphatisi).
Bashemane ba baphatsong ba sebedisetswa ho apara diaparo tse kgethehileng mme ba etsa dipina le metjeko dibokeng bakeng sa nako ya bona ya dilemo, mme ba na le tokoloho e kgolo, haholo ditabeng tsa thobalano. Nakong ena, ba ile ba qeta nako e ngata ba le dikgomo ka ho rupella diphoofolo tsa bona. Banana ba thuswa ke ho kga metsi, ho senya le ho sila mobu, ho lokisa dijo, ho senya matlo le ho hlokomela bana ba banyenyane.
Lebollo le Ikgethileng
Ho arolelanwa ho ya ka dilemo tse behilweng kapa ka molao (mophato) ho fetotswe ho fetoha motho e moholo. Mophato o ne o ena le banna kapa basadi ba ka bang dilemo tse tshwanang ba neng ba qadiswa ka nako e le nngwe.
Ka tlwaelo sehlopha se ne se tla etswa ke mookamedi dilemo tse ding le tse ding tse nne ho isa ho tse supileng, ha bashanyana kapa banana ba tshwanelehang ba dilemo di 6 ho ya ho tse 20 ba qadiswa hammoho. Mophato o ne a dula o kenyeletsa setho sa lelapa la moeta-pele eo ho tloha jwale a amohelwang e le moetapele. Dilemong tse ngata tse fetileng ho boptjwa ha lebotho la banna ho ne ho ena le mekete e qadileng ho qadiswa, e tsejwang e le setswalle.
Leha ho le jwalo, dilemong tsa bo-1930, mekete ena e ne e batla e nyamela, haholo- holo hobane baromuwa ba Bakreste ba ne ba ba nka e le boitshwaro bo bobe mme ba kgodisehile hore baeta-pele ba “tswelang pele” ba ba lahla le ho ba thibela. Tshobotsi e hlaheletseng ka ho fetisisa ya setswalle e ne e le lebollo le ho behwa ha ditho tsa banna bothateng bo bocha sebakeng se ka thoko sehlabeng.
Nakong eo ba neng ba ena le yona, ba qadileng ba ne ba le mahlomoleng, ba hlophisitswe ka mokgwa wa ho etella pele le ho ruta melao, meetlo le tsela e nepahetseng. Banana ba ne ba boetse ba qadiswa, moketeng (bojale) o neng o tshwarelwa lapeng. E ne e kenyelletsa ho tantsha, ho pata-pota le mokgwa o itseng wa tshebetso (hangata ho kentse kahare). Ho qadiswa ha basadi ho ne ho boetse ho kenyelletsa kotlo e matla le mathata a mang, le taelo e hlophisitsweng ditabeng tse amanang le bophelo ba malapeng le temo, thobalano le boitshwaro ho banna ba bona.
Motho ka mong wa mophato o ile a fuwa lebitso le mookamedi qalong, hangata a bonahatsa ketsahalo ya nakong e fetileng, e kang dipula tse sa tlwaelehang kapa komello. Mophato o ile wa boloka lebitso leo ho tloha ka nako eo ho ya pele. Motho o ne a sa nkwe e le motho e moholo mme a sa dumellwa ho nyala ho fihlela a ena le mophato. Ditho tsa sehlopha di ile tsa sebetsa, mme tabeng ya banna, ba lwanang hammoho, empa hape e ne e le metswalle e haufi haholo e neng e lekana.
Boikutlo ba bonngwe le boikgohomoso bo tlwaelehileng bo ne bo ena le dintho: pontsho e kgethehileng ya tlhompho e ne e le ho bua le monna ka lebitso la hae ho fapana le la hae. Ditho tsa sehlopha se ne se lebeletswe hore di hlomphe mebuso yohle e neng e thehilwe pele mme e ka lebella ho tshwarwa ka tlhompho ke bana ba bona ba banyenyane.
Ho senyeha ha taelo ditabeng tsena le tse ding tse amanang le mokgatlo o hlophisitsweng o ile wa sebetswa ke makgotla o kgethehileng a dipapadi tse okametsweng ke baeta-pele ba mebuso.
Tsosoloso e Ntseng e hola
Ho sa tsotellehe boiteko ba baromuwa ba Bakreste ba ho kgaotsa ho qaleha qalong ya lekgolo la bo20 la dilemo, ho na le tsosoloso e ntseng e hola hara ba Tswana, jwaloka ba bang ba kgale ba amohetse hore dithuto tsena ha di a lokela ho belaellwa.
Ho qala ho fetohile letshwao la boitsebahatso ka mekgwa e mmedi: batho ba iponahatsa e le Batswana ka lebaka la ho qadiswa ka tumelo tsa Setswana; Habohlokwa le ho feta, ho na le kutlwisiso e matla hohle karolong e ka tlaase ya naha eo ho kenngwa qalong e leng letshwao la boitsebahatso ba Afrika, le hore bacha ba baholo ba hlolehang ho ba le moetlo wa boqapi ha ba ‘batho ba sebele’ ba Afrika.
Mekgwa e latela mekgwa e tshwanang le e sebediswang matsatsing a kgale, empa kamehla e na le dikarolo tse ncha tse etsang hore ba be le dintho tse ngata tsa mehleng ya kajeno, ho ena le ho ba le dintho tse ding tse sa tshwaneng.
Translated by Sebongile Sonopo