Bong le Diphapantšho tša Mengwaga
Diphapantšho tša bong le mengwaga di be di le maemo a bohlokwa mo setšhabeng sa Batswana. Boleng bo be bo bontšhitšwe ka ditsela tše ntši: Banna le basadi ba be ba aragonywa mo dikopanong tša leago; le mafelo a mangwe, go fa mohlala, kgotla (lefelo la kgotla), le be le le la banna fela.
Bašemane ba be ba dumelelwa, gomme mosadi yo a bego a belega barwedi fela ba be sa sa ratwe. Go be go na le karolo ya mešomo, go be go na le mešomo ye e itšego yeo e abelanago go batho ka moka. mosadi wa motswana ke yo monnyane yo a lego ka fase ga taolo ya monna wa gagwe, bahlokomedi ba (tatagwe, buti goba malome go fihla ka lenyalo; monna wa gagwe goba tatagwe goba buti wa gagwe). Basadi ba be ba sa dumelwa go dikopano tša dipolotiki le meletlo ya ditumelo.
Mengwaga le yona e be e na le phapano. Bjalo ka batho bao ba bolelago Bantu, Matswana a swanetše go hlompha le go obamela bao ba lego ba ba golo go ba, ka go ba bitša ‘tate' (rra or ntate) goba "Mma' (mme); go se latele molao wo e be e le molato. Tlhompho ya batho ba ba bagolo e be e swanetše go dirwa le go setšhaba.
Bana ba be ba bewa ka dihlopha go ya ka tlhabollo: go tloga go masea go ya go mengwaga ye 2, go tloga go 3 go ya go 8 (banyana); dihlopha tša bašemane le (basemane) (basetsana) di be di le gare ga mengwaga ya 9 go fihla go 13; 14 le go fihla ge ba be ba abelwa go age-set (magwane, majafela goba maphatisi).
Bašemane ba mo maphatisi ba be ba apara diaparo tše di kgethegilego gomme ba diragatša dikoša le go bina mo dikopanong tša ngwaga wo itšego/age-set, gomme e be ba ba le tokologo, kudukudu ka ditaba tša thobalano.
Mo nakong ye, ba phela nako ye ntši go mašakeng a dikgomo ba hlokomela diruiwa tša tata bona. Basetsana ba be ba thuša ka go lata meetse, go pšatla le šila lehea, go beakanya dijo, go swiela ntlo, le go hlokomela bana ba bannyane.
Lebollo ya Mophato
Abelano ya mophato (mophato) e be e hlaolwa go fetogela go bogolo. Mophato o be o akaretša banna le basadi bao ba nago le mengwaga ye e lekanago bao ba thomilego ka nako e tee. Ka tlwaelo mophato o tla hlolwa ke kgoši ka morago ga mengwaga ye menne ye menngwe le ye menngwe go ya go ye šupago, ge bašemane le basetsana ba nago le maswanedi, a 6 go 20, ya ile gwa thomišwa mmogo.
Mophato o be o akaretša leloko la lapa la kgoši leo le ile la tloga fao le amogelwa bjalo ka moetapele. Mengwaga ye mentši ye e fetilego, hlolo ya mophato wa banna e be e felegetša ke meletlo ya lebollo, e bitšwa bogwera.
Ka 1940, meletlo e ile ya fela, kudukudu ka lebaka la gore Bokreste ba be ba e bona bjalo ka meletlo yeo e se nago hlompho ka fao ba ile ba kgopela kgoši go e fediša. Mokgwa wo o bego o bonagala gabotse kudu wa bogwera e be e le circumcision le khutlo ya banna go mophato wo mofsa ka lefelong la sephiri ka nageng. Nakong ya bona ya bodutu, ba be ba tsena go mediri e boima, ba be ba lekwa ka mokgwa wa bogolo gomme ba rutwa melao, ditšo le ditlwaedi.
Basetsana ba be ba ya komeng le bona (bojale) yona e swarwa ka gae. E be e akaretša go bina, makatika le mekgwa ya go šoma (ka tlwaelo, go swaya ka gare ga dirope). Koma ya basadi le yona e be e na le dikotlo tše boima le dilo tše dingwe tše boima, le ditaelo tša ditaba tše di amanago le temo ya bophelo bja ka lapeng, thobalano le maitshwaro go banna.
Kgoši o be a fa mophato wo monngwe le wo monngwe leina kua seala se hlolega, ka tlwaelo leina le bontšhago tiragalo ya sebjalebjale, go swana le pula goba komelelo. Mophato o be o tšwetšwa pele ka leina leo go ya pele. Motho o be a sa bonwe bjalo ka motho yo mogolo ebile o be a sa dumelelwe go nyala go fihlela a ba le leloko la mophato. Maloko a mophato wa banna a be a šoma le go lwa mmogo, eupša ba be ba le balekane bao ba lekanago ba kwišišo.
Moya wa botee le boikgantšho di be di tlema maloko: seka se itšego mabapi le go hlompha monna e be le go mmitša ka leina la gagwe la hlompho/mophato e se go la gagwe. Maloko a mophato a be a swanetše go hlompha mephato ka moako yeo e hlamilwego kgale, mafelelong, ka go holofela gore ba bannayne ba tla ba swarwa ka hlomphp. Kgaolo ya thupišo ka le merero ye mengwe ye e amanago le mokgatlo wa mophato e be e lekolwa ke karolo ye e kgethegilego ya dikgorotsheko ya hoc yeo e etwago pele ke baetapele ba mophato.
Go Gola ga Tsošološo
Le ka tlase ga maitapišo a Bakriste go fediša seala se hlolega/dikoma mathomong a ngwagakgolo wa 20th, go sa na le tsošološo ye kgolo lehono gare ga Matswana, le ba bangwe bao ba ilego ba amogelwa gore dithuto tše di ka se lwantšhwe.
Seala se hlolega/koma e bile leswao la boitsebišo ka ditsela tše pedi: batho ba ipona bjalo ka Matswana ge ba ile komeng gomme ba dira melao ya Setswana; Go feta fao, go na le maatla go bontši bja naga gore go sepela tsela ya seala se hlolega ke leswao la boitšhupo bja Afrika, le gore batho ba bannyane bao ba palelwago ke go tsenela seala se hlolega ga se MaAfrika a ‘nnete’.
Ditiro di latela mekgwa ya go swana le yeo e ilego ya šomišwago ka matšatšing a kgale a ka mehla, eupša le dibopego tše mpsha tšeo di šomišago mekgwa ya sebjalebjale, sebakeng sa mašaledi.
Translated by Lebogang Sewela