Ka ntle le go huetša ya setšo sa Bodikela, Batho ba bantši ba Mathosa ba sa tšwela pele ka tša ditšo tša baona. Mathosa ba be ba šoma ka dikgomo, ka tlwaelo ke batho ba go šoma kudu ebile ba na le maatla. Malapa a mantši a na le dintlo tša badimo mo mafapheng a go swana le Kapa Bohlabela ya Afrika Borwa, eupša ba šoma ka ditoropong le ditoropokgolo tše dingwe tša go swana le Cape Town le Johannesburg.
Batho ba MaXhosa go ba le mehutahuta ya ditšo tšeo ba di latelago; Tše dingwe tša ditšo di akaretša seala se hlolega sa banna ge ba gola, gomme se se akaretšago gore ba ye sekolong sa koma (‘thabeng’) ba hwetša dithutu tše kgethegilego go tšwa go bagolo ba bona go ba banna. Tiro ye nngwe ke ya Lobola, yeo e lego tefo ye dirwago ke monna yo a nyakago go nyala mosadi.
O swanetše go fa tatago mosadi le ba lapa ka mogwa wa diruiwa goba dilo tše dingwe go fa ka lenyalo. Lenyalo ka bolona le na le meletlo yeo batho ba bantši ba Mathosa ba e latelago. Ditshepedišo tša mahu le dipoloko le tšona di dirwa ka mokgwa wa setšo. Batho ba Mathosa ba sebjalebjale ga ba gagamale mo ditšong tše dingwe, mola bagolo bona ba nyaka go latela ditšo le godi tšwetša pele ka lapeng.
Malapa
Go ya ka histori, motse wa (imizi) wa Mathoosa o be o phatlaletšego go magaeng le naga gomme o be o le mo lekopong go hlokomela kelelatšhila le tšhireletšo ya mašole. Madulo a be a akaretša kago ya sediko ye e thethago ka dipala le mehlare, yeo e nago sebopego sa go kobega ka sebopego sa lepokisi le ka dihlaka tša ka godimo le fase. Go netefatša gore go na le insuleitha ye lekanego, ka gare go be go pharwa ka motswako wa maraga le maloko go tšwa ka fase go ya bogodimo bja go fihla magetleng.
Lebato la gae le be le pharwile ka motswako wa leraga le maloko. Lebato la ka gare ga lebato le šomile bjalo ka fase. Mohuta wo wa bodulo (ungquphantsi) o be o na le lemati la fase gomme motho o be a swanetšego go ya fase go kgona go tsena ka go yona. Mo mathomong a 1820s sebopego se, se ile sa fetolwa gwa ba le setaele sa ruri, seo se bego se akaretša lebota la mohuta sediko wa circular wattle le daub (se akaretša mekgwa ya go aga yeo e tšebišetšego ke missionaries ba go swana le Dc J. T. van der Kemp), go thekga tlhaka ye sese.
Mafelo ao a akaretšago metse e be e kopanywa ka dihlopha ka sediko ba lebanego ka lešaka la dikgomo, wo e ka bago le lešaka le tee goba go feta byres tšeo di le ka thoko ga dipudi. Mabotlela a lehea a be a bolokwa ka tlase ga lebato la lešaka la dikgomo. Melete ye ya mabele e be e pharwa ebile e tšwala ka maswika a magolo, ka nepo ya go thibela meetse le tshenyo, ya lehea ka go bola.
Ka nako ye kaone, lehea le le bolokilwego ka gare ga melete be e na le must/ batamelane le tatso ya go baba, eupša e be e kgotlelega, ebile e jega, kudukudu nakong ya dihla ge lehea le be le sa hwetšagale. Gape, kgauswi le dintlo, go be go na le mafelo a go apea, onto ya fase ya go duba borotho bja lehea (isonka) gammogo le dinawa tša go dirwa ka mehlare ya go boloka lehea ka lefeleng.
Lefelo la ikgapetše magreng ga tsela ya ntlong le mojako wa lešaka wa dikgomo o be e tsebja bjalo ka lapa (inkunda). Fa e be le moo ditaba tša kgoro di kwaga le lefelong le legolo la kgoši goba kgoši ye bohlokwa..
Malapa a be a ikemetše gabotse, a na le diruiwa le mašemo go lema le go tsoma. Lapa le lengwe le lengwe le be le na le dintlo tše mmalwa, fao monna, barwa ba gagwe ba nyetšwego, basadi ba bona le bana ba be ba dula go tšona. Monna yo mogolo/wa kgoši goba yo a humilego ka dikgomo tše kgolo o be a na le diklaente le ba malapa a bona bao ba dulago ka ngwakong wa gagwe.
Ditlaete tšeo di be di mo direla (ukubusa) kgoši dilo goba hlogo ya lapa, go swana le go mo hlokomelela diruiwa tša gagwe gore ba kgone go hwetša ka maswi le bana ba yona, mafelelo bana ba dikgomo ba ba motheo mehlape ya bona.
Melawana ya Lefa
Melawana ya lefa e be e le ka gare ga lapa fela: Morwa wa pele wa wa mosadi yo mogolo o be a hwetša diruiwa tša tategwe. Moo go na lego basadi ba bantši barwa ba pele ka moka ba mosadi wa monna ba be ba hwetša kabelo ya diruiwa tša gagwe, go tšwa fao ba aga mehlape ya bona.
Go ya ka histori naga e be e abelwa ka taolo ya sepolotiki – kgoši ka khanseleng – e se go ya ka dihlopha tša tlholego. Le ge mo tirišanong ya magareng ga lapa, go fa mohlala, dihlopha tš mešomo tšeo di rulagantšwego go thuša ka go bjala, go hlagola le puno, tlholego ga e bohlokwa kudu go feta lefelo.
Ka ge banna ba ke bana ba bo rakgolokgolo, ba na le temogo ya sehlopha seo ba tšwago go sona. Sehlopha se se ka fapana go tloga go 2 goba 3 go ya go 20 dihlogo tša ka malapeng tše 20. Naga le diruiwa ga se tša ba leloko la sehlopha, eupša ke tša motho yo mongwe le yo mongwe ka gare ga sehlopha. Dihlopha tše di na le mešomo ye mebedi ye bohlokwa, eupša ye lekantšwego ye e latelago: sa mathomo, go rarolla dithulano magareng ga maloko a sehlopha, , sa bobedi, go laola phuthego ya nawasoya ya badimo.
Translated by Lebogang Sewela
Mathosa a Kapa Bohlabela ba be ba le setšhaba sa mathomo sa Nguni bao ba bego ba kopana le bahlotletša baYuropa, balemi, barekiši, barut...
Bohlatse bja histori bo šišinya gore ka ngwaga wa 1593 go be go na le batho ba go belela sethosa mo nokeng ya Mthatha ka moo lefelong la g...