Nga nnda ha u hula vhukuma ha zwithu zwa tshikhuwa, vhathu vhanzhi vha vha Xhosa vha kha di ita zwithu zwavho zwa Sialala na zwa mvelo. Vhathu vha ma Xhosa ndi vhathu vha u lisa vhukuma dzi kholomo vha do vha vha vha vhathu vhane vha shuma vho di funga.
Vhathu vhanzhi vha na mahaya avho fhethu hune ha nga Eastern Cape fhedzi vha vho wanala dzi doroboni nga mulandu wa u toda mushumo Cape Town na Johannesburg. vhathu vha ma Xhosa vha na zwithu zwo khetheaho zwa mvelelo yavho; zwinwe sa sialala hu vha ho katela uya ngomani ha vhanna musi vho no swika minwaha yo imaho ngauri, zwine zwa toda uri vha ye ngomani vha vhanna thavhani, vha tshi khou gudiswa zwithu zwinzhi na u pfumbudzwa u vha vhanna vha khwine.
Zwinwe zwine zwa gudiwa ndi u mala, ine ya vha tshelede ine ya badelwa nga munna ane avha uri u khou toda u mala mufumakadzi. U fanela u badela muta wa ha mufumakadzi wawe kholomo kana zwinwe zwine zwa vha zwi tshikhou yela hanengei. Mbingano yone ine huna zwithu zwine zwa itwa na namusi zwa tshithu.
U fana na dzi mbulungo dza hone hu kha di vha na zwithu zwine zwa kha diitwa na namusi zwa tshithu. Vhathu vhane vho no vha vha zwino vha vha vha si tsha tou kondisa nga maanda zwi tshi da kha zwithu zwavho zwa tshithu, ngeno vhathu vhahulwane vha hone vha tshi kha diita zwa sialala na zwithu zwa tshithu.
Midi
Uya nga ha divhazwakale, midi ya ma Xhosa i vha yo sokou dadza hothe na dzi thavhani uri vha kone u vhona musi vha tshi khou toda u thaselwa. Dzi nndu dza hone dzo vha dzi tshi vha dzi randavhula dza matanda, ane ovha atshi vundiwa aitwa nga ndila ya vhudi ha vha na dzi thanga dza mahatsi. U itela uri hu vhe ho tsireledzea nga ngomu ha nndu vho vha vha tshi huhulungela nga mavu.
Na fhasi ho vha hu tshiitwa ho tanganiswa matoko na mavu, ha vha na hunwe hune ha vha na tshivhaso nga vhukati. Hu vha hu tshi vha huna tshinkhuvha tshine musi muthu a tshi toda u dzhena u fanela u thoma a kwatama. Nga mathomoni a 1820, hezwi zwithu zwo vha zwono dzhenelwa nga zwinwe zwine musi ho fhatiwa nndu i vha yo fhatelwa tshothe, zwine yo vha i tshi di vha nndu ine ya vha na randavhula dzine dzo da na vhathu vha dzi kereke.
U fana na vho Dc J.T. van der Kemp, vha tshi khou tikedza zwa dzi thanga dza mahatsi. Kudzulele kwa hone vho vha vha tshi dzula nga zwigwada nga dzi nndu khulwane dza randavhula dzo lavhelesanaho na danga la kholomo, hune ha tea uvha na hunwe hutuku nga thungo hune ha dzula dzi mbudzi. Ho vha hu tshi vha na hunwe hune havha uri hu dzula mavhele nga fhasi ha danga la kholomo.
Hafha milindini ho vha hu tshi vha ho itwa zwavhudi vhukuma ha fhedza ha valiwa nga matombo mahulwane, hu tshi khou shavhiwa madi uri anga dzhena, zwine zwa nga ita uri mavhele a tshinyale a dovha nga u mela a sina. Tshifhinga tsha vhudi mavhele haya afanela uvha na munukho muvhi na u vhavha musi u tshi ala, fhedzi zwo vha zwi tshi kondelelea, na u difha zwi tshi difha, nga maanda nga zwifhinga zwine ha vha huna thahelelo ya mavhele.
Hafhu nga nnda nga murahu ha nndu, ho vha hu tshi vha huna fhethu ha u bikela, fhasi ha hone wo vha u tshi kona na u baga vhurotho ha mavhele (Isonka) ha vha na zwinwe zwine zwa thusa kha u vhea mavhele. Ha vha na fhethu hune havha uri ho swieliwa tsini na munango na nndu khulwane na ha dzi kholomo ho vha hu tshi vhidziwa upfi ndi (inkunda). Hafha ho vha hu hone khoroni ine ha thusa kha u tshea mafhungo mahulwane a mahosi.
Mudi wo vha iu tshi kona u diimisa kha sia la zwa masheleni, u fuwa zwifuwo na u lima na u zwima. Mudi u vha una nndu dzo vhalaho dza munna muthihi hune ha vha na nwana o malaho, vhafumakadzi vhavho na vhana. Munna o pfumaho kana khosi vho vha vha tshi vha na madzulo mahulwane vhukuma na danga lihulwane uya nga ha vhathu vhane avha thusa na musi vha si mashaka nae.
Vhathu havha vho vha vha vha tshi disa tshumelo ine ya vha uri yo khethea (ukubusa) kha khosi kana kha muhulwane wa mudini, u mulisela kholomo dzawe, ubva hafho vha ya kona u thoma danga lavho.
Milayo ya vha uvha Mulaifa
Milayo ya ifa i shuma kha midi yeneyo: nwana wa tanzhe wa mufumakadzi wa dzekiso ndi ene ono wana zwifuwo zwa khotsiawe. Arali hu fhethu he munna avha ana vhafumakadzi vho vhalaho, vhothe matanzhe a vhatukana vha ya khethekanyiwa zwifuwo zwa khotsiawe, ubva hafho vha do kona u ita danga lavho. Uya nga ha divhazwakale uri u wane mavu zwa zwi tshi itwa nga vha mulayo-sa tsumbo mahosi khoroni- hu si muthu zwawe.
Na kha nyimelo ya fhethu hune havha uri ho vulea vhukati ha midi, sa tsumbo vhathu vhane vha thusa kha zwa ndimo, u kana na u tupula tshene, zwi vha zwi sa tou vha zwithu zwihulwane. Zwigwada zwine zwa vha zwi na vhushaka (vhushaka ho da nga ha vhanna) vha ya kona u fha vhathu vha mudi madzulo na vhana.
Sa vhunga vhana havha vha vhadulu na vhone, vha ya kona u londa vhukuma zwigwada zwine vha vha vha tshi khou bva khazwo. Zwi nga tou fhambana nga 2 uya kha 3 zwine ha vha dzi nndu dza 20 uya nga thoho ya mudi. Shango na zwinwe asi zwithu zwine zwa tou pfi zwi langiwa nga munna, fhedzi zwi nga langiwa nga muthu muthihi ane avha o tiwa kha muta.
Hezwi zwigwada zwina zwithu zwivhili zwa ndeme, fhedzi zwi ya vha fhungudza: tsha u thoma ndi u dzula ha dzudzanywa dzi khakhathi dzine dza vha vhukati ha vhanwe vha mirado ya mudi, tsha vhuvhili vho vha ha tshi kona u dzudzanya na u lugisa na u gudisa zwithu zwa vho zwa mvelo na u luvha vha fhasi.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe
Vhathu vha ma Xhosa vha Eastern Cape ndi vhone vhathu vha u thoma vha Nguni vha Cape vhe vha do taniwa nga vha European vha u zwima, na u re...
Uya nga ha divhazwakale huna tsumbo dzine dza sumbedza uri nga mathomo a 1593, ho vha huna vhathu vhane vha amba luambo lwa tshi Xhosa ubva ...