Ma Xhosa vho no bva East Africa
Uya nga ha divhazwakale huna tsumbo dzine dza sumbedza uri nga mathomo a 1593, ho vha huna vhathu vhane vha amba luambo lwa tshi Xhosa ubva vhukovhela ha mulambo wa Mthatha fhethu hune namusi ha divhea sa Eastern Cape, nahone huna vhutanzi ha uri ndi kale vha hone ubva na musi hu saathu vhalelwa minwaha.
Uya nga ha sialala, vha Thembi, Xhosa ma Mpondomise ndi vhone vho dzhiaho fhethu hune ha vhantha u swika Eastern Cape mulamboni wa Umzimvubu u swika vha tshi da tsini na madi. Zwothe hezwi zwi amba uri vhathu vhothe vhothe vhane vha amba luambo lwa tshi Xhosa vho swika he vha pfuluwa vha ya East Afrika, kule kule a vhathu vhuya vha wanala arali vho ha sa tou vha vho na zwinwe na vhangudo dza vhathu a huna zwine vha nga zwi wana musi hu tshi diwa kha zwithu zwo no nga hezwo.
Sa tsumbo zwithu zwine zwo wanala musi hu tshi khou gwiwa fhethu ho no nga Canatra tsini na hune namusi ha vhidziwa upfi East London dzi amba uri, u bva nga centuary ya vhu 7 AD. Vhathu vha ma Xhosa vho vha vha tshi dzula tsini na mulambo wa Buffalo. Nga centuary ya vhu 19 Hlubi, Zii, Tolo Na Bhele vha ya vha pfulutshela kha vhupo vhune nga murahu ha vho vhidziwa upfi Transakei zwino ho no vha tshipida tsha Eastern Cape.
Havha vhathu vho mbo di fhedza vha tshi khou divhiwa sa Mfengu, ho vha hu vhadulu vha Hintsa. Nga 1835 vha ya vha dzhiwa nga vhathu vha dzi kereke na vhathu vha vha British vha tshi khou dzumbama ubva kha vha Mfecane sa tsumbo khosi ya ma Zulu Shaka nndwa khulwane ye ya vha hone nga 1820. Vho vha vha fhasi ha mutsiko vha tshi khou shavha u vha dzi phuli dza mishumo.
Mahosi a ma Xhosa vha Takuwa sa dzi Patriots
Vhathu vha Mfengu vha Transkei vho vha vho tangana nga nndwa na vha tshena vha tshi khou lwa na ma Xhosa kha nndwa ya 1846-7 na 1877-8. Sa maisandoitwa azwe vha shuma kha mmbi ya vha Cape. Vha Mfengu vho wana maanda a u wana shango le la vha li tshi wela kha ma Xhosa.
Musi hu tshi khou hula dzi khani na hone ha zwika he zwa tangana na vha mmbi ya vha British, khosi ya ma xhosa vhukati havho ho vha huna Sandilen na Maqoma, vhatakuwa sa dzi patriots vha tshi khou lwela uri vha kone u wana vhudilangi, shango lavho na vhatevheli vhavho murahu.
Magoma ada na ndila ya ulwa ine ya vhidziwa upfi guerrilla fighter, o lovhela dzhele ya Robben Island nga 1873. Sandile o vha o vhaisala kha zwithu zwe vha ita na Mfengu vha tshiya kha daka la Isidenge nga Shundunthule 1878. Musi vha tshi khou fhira, u swika kha mmbi ya u fhedzisa u swika kha vhane vha khou vhusa. Mathomoni a 1880 Mpondi ho vha hu yone khosi ya u fhedza ya vha Nguni vha Cape we avhewa fhasi ha muvhuso wa dzi ndwa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe