Ḓorobo ya u Thoma ya Afrika Tshipembe
Huna zwithu zwa u thoma zwa dzi khali dzo wanalaho kha vhupo hune ha vha na 30 000 square kilometers, zwine zwo kaliwa zwi nga swika tshivhumbeo tshithihi tsha muvhuso wa kale wa Mazulu na vha Lesotho vha ṋamusi. Huna hezwi zwithu zwa nga nnṱha zwine zwa vha na vhuḓifhinduleli na zwithu zwinzhi zwa nga nnḓa zwine zwa fanela u ṱhogomeliwa khosi yo vha i tshi vhonala i tshi takalela u dzula hayo kule na vhanwe.
Nga vho 1250, dzi mbono dzo vhalaho dza matombo dza vala he ha vha ho fhaṱiwawa hone dzi tshi khou itela u tsireledza musanda. Nga u dzi bvisa hafho hune ho weliwa, khosi yo dovha ya vha i tshi khou ḓ i bvisa kha u shumela tshitshavha ḓuvha na ḓuvha. Kha dzinwe mvelelelo, u ḓisa mulalo ho vha hu mushumo wa khosi, fhedzi kha ḽa Mapungubwe, khoro yo vha i tshi vha hone mathomoni a tshikwara.
Khosi i nga si wanale i tshi khou tshimbila vhukati ha vhathu vhane vha vha na dzi tshika, zwino murathu wa khosi hu vha ene ane a amba na vhathu a dzula kha khoro heyo a ḓisa mulalo o tou rumiwa.
Khosi ya Tshikwarani
Huffman u ṱalusa ku dzulele, kwa dzi nnḓu nga hei nḓila. “Huna tshifhaṱo tshine a tsho ngo ḓoweleya tshithihi, na vurannḓa yo vuleaho havha na fhethu huvhili ha u vhasela mulilo hune ha vhidziwa uri (curbs) nga matungo a hune ha dzuliwa hone. Vurannḓa yo mona nnḓu ṱhukhu ine ya vha na fhasi ha mavu hune havha ho oma ha itwa zwavhuḓi lune vhathu vhane vho thoma u dzula hone vho vha vha tshi hu vhidza uri semennde. Inwe nnḓu ine ya vha yo sala na zwithu zwo swaho miṋango ya mabulannga hune zwa vha zwo lavhelesana na fhethu hune havha na tshivhaso. Arali hezwi zwivhumbeo zwi tevhele Zimbabwe yo ḓaho nga murahu, zwiamba uri dzi nnḓu dzine dza vha na muṋango dzo vha dzi tshi ḓo vha dzone dzine khosi ya lala khadzo, ngeno mulanda muhulwane wa khosi o vha atshi ḓo vha atshi khou eḓela kha heiḽa ine ya vha na tshivhaso. Hunwe nga tsini ho vha hu tshi ḓo vha kha khoro ya musanda hune khosi ya ṱanganedza hone vhaeni vhayo. Tsha u fhedzisela thunzwa ya musanda yo vha i tshi ḓo wana fhethu hune havha phanḓa hune ya ḓo kona na u ṱanganedza hone vhaeni.”
Thawara ya Ivory ya Khosi
Huffman, a tshi khou tevhela, maolo a Zimbabwe ḽihulwane a amba uri khosi i fanela u fhambanyiswa nga zwithu wo vhalaho, thunwa khulwane ya musanda i fanela uya u ṱangana na vhaeni, a vhaisa kha munwe mulanda muhulwane wa khosi uri akone u vhona arali vha na zwivhi zwine vha khou ṱoḓa u zwiita kha khosi.
Arali vho vhoniwa vha sina mathada nga mulindi wa tsireledzo, havho vhathu vha ḓo kona ha u iswa kha khosi, vhane vha vha vho dzula nga thungo ya khoro ya musanda, vha tshi khou kona u vhona zwoṱhe. Vhalindi vhane vha vha vhaṱuku vhane vha vha ḽito ḽa khosi, vhoramuzika vhaaimbi vha u renda na vhone vha ḓo vha vho dzula kha tshikwara, zwine zwa ṱaluswa nga u vhona masalela a Mancala game boards, zwo dzhena vhukati ha matombo.
Zwa u wanulusa zwo sumbedza uri ho vha huna vhafumakadzi vhavhili vhane vha funiwa nga maanḓa vhane vha ḓo vha vho dzula nga murahu ha pfamo, ngeno vhanwe vha tshi dzula mathomoni a tshikwara. Havha na fhethu hune havha na mishumo yo khetheaho na hune haiswa hone mvula zwi humbulelwa uri ndi zwone zwo itaho thawara ya khosi ya Ivory.