Ndzhawu ya Mapungubwe

Doroba Rosungula ra SA

©David Fleminger
Hi 1250 AD, Mapungubwe ayiri e maninginingini ya matimba yayona. Kwalomu ka vanhu voringana 5000 ava tshama ekusuhi na ntshaval, naswona leswi aswi ringanela kuva doroba rosungula rale Dzongeni wa Afrika.
Tindzhawu tin’wani totshama se ati kumekile eka mphuka nyana kusuka entsinda lowu (ya nkoka ngopfu akuri Mmamagwa e Botswana), leswi vulaka leswaku Mapungubwe akuri doroba rosungula e dzongeni wa Afrika.
Swivumbiwa swaha sele eka ndzhawu ya Mapungubwe laha ndzhavuko wunga kumeka eka ndzhawu yoringana 30 000 wati square kilometers, kwalomu ka sayizi leyinga ringanaka na khale kale vuhosini bya ka Zulu kumbe leswi tiko ra Lesotho ringa xiswona namuntlha.
Na hinkwaswo leswi engeteleriweke na vutihlamuleri xikan’we na vulawuri, hosi ayi sungula ku chava xikan’we nakuya titshamela yoxe. Kwalomu kava 1250, kuvile na makhumbi ya maribye lawa yanga akiwa ku sirhelela ndzhawu yale vuhosini naleswaku kuva na xihundla.
Kuva ati susa entalwini wavanhu, hosi yitisusile nale ka migingiriko ya siku na siku ya vaaki. Kuya hi mindzhavuko yin’wana, vululami akuri ntirho wa hosi yiri yoxe, kambe e Mapungubwe, tikhoto atitshame e hansi ka xintshabyani.
Hosi ayingata kumeka yirikarhi yi chika xintshabyani lexi hi milenge, se leswi swiendle leswaku makwavu wa hosi kuva yena loyi ayimelaka hosi eka timhaka ta vululami laha a rhwexiwa matimba hi boti wa yena kusuka enhlohlorini ya ntshava.

Hosi Yale Xintshabyanini

©Jacques Marais
Ku ceriva e nhlonhlorini ya ntshava swive kona kusukela hi malembe yava 1930s, naswona ku ehleketiwa leswaku akuri na switeji swimbirhi eka ku antswisiwa ka vutshamu bya hosi. Hosi yosungula ayi tshama hile n’walungu vupela dyambu bya xintshabyani, laha kunga kumeka swikombiso swaleswaku akuri na tiyindlu.
Leswi swihlamuseriwa hi mimbhovo leyi ayi endliwile emaribyeni kuva timhandzi tita seketela tiyindlu. Kutlhela kuva na swivumbeko swa swirhendzevutani leswi aswikomba makhumbi ya tiyindlu leti.
Huffman u hlamusela hi ndlela leyi ndzhawu leyi ayi tshamise xiswona: “Xivumbeko xin’we xoka xinga tolovelekangi axiri na veranda ropfuleka leri akuri na tindzhawu timbirhi totshivelela eka tona ndzilo (‘curbs’) eka matlhelo yari yambirhi. Veranda leri ari rhandzele kamara yintsongo leyi ayi sindziwile Kunene ehansi naswona ayi endliwe kahle swinene laha vaceri avaku i semende. Yindlu yin’wana leyi ayiri na masalela yotshwa ya mapulanga etlhelo ka laha kutshiveriwaka ndzilo kona.
Loko kuri hiku swivumbeko leswi aswi landzelela maendlelo ya tiyindlu tale Zimbabwe swivula leswaku yindlu leyi ayiri na rivanti akuri yona yohlawuleka laha aku etlela kona, laha vukulu bya hosi abyitava byi tirhise yindlu leyintsongo leyingana ndzhawu yotshivelela ndzilo e handle. Kunwana kwala kusuhi akuri laha aku tshama kona ntshungu laha hosi ayi burisanela kona na vuyeni loko byi tshuka byi fikile.
Xohetelela, ntsumi leyikulu ya hosi yona ayitava yitshame eka hofisi leyi yinga ekusuhi swinene na nyangwa kuva yona yi amukelaka vuyeni kusungula.”

Thawa ya Hosi ya Rimhondzo ra Ndlofu

©Roger de la Harpe
Hi malembe yava 1250, hambi leswi maendlelo lawa yangava yangaha lulamelangi hosi ya vumbirhi ‘Second King’, muti wa vuhosi awu rhurhelisiwe exikarhi ka xintshabyani. Makhumbi ya maribye lawa aya kombeta ku akiwa ka muti lowukulu wa Zimbabwe, ya akiwile leswaku yata komba vukulu bya le vuhosini, xikan’we naku hambanyisa muti wa vuhosi na vaaki.
Huffman, hiku landzelerisa maendlelo ya swifumi leswikulu swa Zimbabwe, avona onge se hosi ayi siyiwe yiri yoxe; laha akuri na vanhui votala swinene loko unga se fika eka yona, ntsumi leyikulu ayita amukela vuyeni, kutani ava yisa endlwini ya matimba ya hosi kuya kamberiwa loko vangari na swinwani leswinga vavisaka hosi.
Loko va basisiwile hi valanguteri, kutani vata yisiwa eka hosi, leyi ayita tshama hile tlhelo endlwini ya vukosi, yivavona hi fasitere leri aririkona e khumbini.
Kutava na nhlayo ya varindzi (the ‘eye’ of the king), vayimbeleri na vaphati va hosi navona vangava vatshamile exintshabyanini – leswi swikombetiwaka hi maselela ya Mancala Game Boards, letinga tsariwa emaribyeni. Ku ceriwa loku ku kombe leswaku wun’we kumbe vambirhi wa vavasati ava tshama eka xiyenge xale ndzhaku xa muti wa vuhosi, laha lavan’wani vavasati ava tshama ehansi ka xintshabyani.
Ndzhawu ya mphahlo leyi aku vekiwa kona swibye swohlawuleka naku nisa mpfula hileswi aswi tekiwa tani hi leswi hetisisaka thawa ya hosi ya rimhondzo ra ndlopfu.

Vumaki na Vuxavisi

Hambiswiritano, ehandle ka leswi yilangutekisaka xiswona, akuna swotala leswinga cinca kusuka eka masiku ya K2. Vanhu avaha hanya vutomi lebyi katsaka ku rima (leswi seketeriwaka hi vaaki lavanga ekusuhi na nambu) xikan’we na ku fuwa swifuwo (kuna vumbhoni bya tihomu leti fuyiweke, tinyimpfu, timbuti na timbyana). Masalela ya madulu yakombeta ntshovelo wa millet, sorghum na cotton. Kambe akuri vumaki navuxavisi leswi Mapungubwe ayi famba emahlweni hiswona.

Translated by Ike Ngobeni