Tebego ya Naga ya Mapungubwe

Toropo ya Mathomo ya Afrika Borwa

©David Fleminger

Ka 1250 AD, Sefoka sa Mapungubwe e be e le ka godimo ga maatla a ona. Batho ba ba 5000 ba be ba dula mo mmotong, gomme se se e dumelela gore e be toropo ya mathomo ya Afrika Borwa. Mafelo a mangwe a mmalwa ao a theilwego go tšwa metsemešateng (ye bohlokwa e lego Mmamagwa mo Botswana), gomme se se akanya gore Sefoka sa Mapungubwe e be e le Borwa bja Afrika bja mathomo bja naga.
Letsopa le tlo dula le le setšo sa Sefoka sa Mapungubwe gomme se hweditšwe mo lefelong leo, dikilometara tše di ka bago tše 30 000, bogolo bja go swana le ba kgale bja mmušo wa SeZulu le ta bjale ya Lesotho. Ka maikarabelo a tlaleletšo le go oketša taolo ya go šoma, kgoši bonagetšego o kare o tšenelela e bile o tšwela pele ka gare ga kgethologanyo.
Mo magareng a 1250, tatelano ya leswika ya maboto le dilokelwa di ile tša agiwa godimo ga samiti ya go maatlafatša sephiri sa bogošing.
Ka go itloša mo mahlong a setšhaba, kgoši le yena o ile a itloša mo bophelong bja tšatši le letšatši bja setšhaba. Mo ditšong tše dingwe, toka ka tlwaelo ke yona e golo mo bogošing, eupša mo Sefoka sa Mapungubwe, dikgoro di be di beilwe mo maotong a mmoto.
Kgoši a ka be a sa hwetšwa a sepela a hlokofetše magareng a matlakala a magolo, ka fao abuti wa kgoši o ka re o ile a laola mo kgorong gomme a gaša toka legatong la balaodi bao ba bego ba dula mo godimo.

Kgoši ya Mmoto

©Jacques Marais

Go epolla godimo ga mmoto go be go tšwela pele go tloga ka 1940, gomme go naganwa gore ga go na le magato a mabedi mo tlhabollong ya sekhutlwaneng sa ka gare. Kgoši ya mathomo e e be a dula mo Leboa Bodikela, mafelelong a mmoto, moo molokoloko a ntlo a mabato a šupilwego. Diphapantšho tše mo tikologong ya mašoba tšeo di fokotšwang mo leswikeng go thekga dikota tša mošaša. Go na le phatlalatšo tše mmalwa tša moela godimo ga mmotp tšeo di dirilwego ka mokhukhung wa maboto.
Huffman o hlaloša kalo ya lefelo la tsela ka go latela: “Sebopego seo se sa tlwaelegago se be se na le mathudi le mafelo a mollo a mabedi (di bitšwa ‘curbs’) ka thokong ya setulo. Setupu se kgobokanetšego phapoši ye nnyane ka letsopamo fase ka maatla la go diriwa gabotse ba epi ba ibitša ‘samente’. Ntlo ye nngwe ya go fišwa ka lebati la go swielwa lebati e dutše go lebana le lefelo la mollo. Ge dibopego tše ka morago di ile tša letela makgwai a Zimbabwe, gomme ntlwana ya lebati e be e le phapoši ya go robala ya kgoši, mola diviner e kgethegilego ya kgoši e ka šomiša ntlwana e nnyane le lefelo la mollo la ka ntle. Mo go nngwe kgauswi le moo, go ka ba ngwako wa kgoši wa amogela baeng ka semolao. Sa mafelelo, motseta wa kgoši o tla be a beile ofisi ya mo pele moo o ka amogelago baeng pele.

Tora ya Kgoši

Magareng a 1250, le ge go le bjalo, peakanyo ye nnyane ye e be e se maleba go kgoši ya bobedi, gomme mošate o be o šutetšwa bogareng bja godimo bja mmoto. Maswika a maboto, badimo gohle go itlema kua Zimbabwe, di agilwe go dira gore lefelo le be bohlokwa, le go maatlafatša tirelo ya karoganyo ya kgoši. Huffman, ka go latela morago karolo ya maemo a zimbabwe, o akanya gore kgoši bjale, e be e beilwe setung ke banamoledi; a messenger ba tla kopana le baeti ba be iše mo diviner ya kgoši go bona ge e le gore ba be ban a le maikemišetšo a bošula. Ge e le gore ke tla tlošwa ke batho ba tšhireletšo, batheeletši ba tla fiwa le kgoši, bao ba dutšego ka thokong ye nngwe ya moraleng, yeo e hlahlobilwego go tšwa go lebotong goba sekirini.
Sehlopha sa ye nnyane sa bahlapetši (‘leihlo’ la kgoši), diopedi le diopedi tša go tumiša ba ka be e le gore ba dutše mo mmotong - bjalo ka ge e laeditšwe ke mašaledi diboto tša papadi ya Mancala, tše loketšwego mo maswikeng. Fapana e bontšhitše gore mosadi o tee goba ba babedi ba tsebalega ba dula ka morago ka karolo ya lefelo, mola basadi ba bangwe ba be dula lefelong godimo ga mmotong. Lefelo la tiragalo la dilo tše bohlokwa gomme go naganwa gore pula e feditše tora ya kgoši.

Dira le Kgwebišano

Le ge go le bjalo, ka ntle ga motheo yo mofsa, ga go na se se fetogilego tloga matšatši a k2. Batho ba be ba sa rutwa motswako wa bophelo bja polasa (mohlamongwe bo thekga ke metse ya kgauswi le noka) le diruiwa tša go lema (go na le bohlatse bja dikgomo, dinku, dipudi le dimpša). Mašaledi a go boloka mengwako e bontšha gore phahlo ya dipeu tša (millet), mabelethoro le leokodi. Eupša e be e le go tšweletša le go bapatša Sefoka seo Mapungubwe se atlilego.

Translated by Lebogang Sewela