Bolide Khulwane
Minwaha ya 2 billion yo fhelaho, ho vha hu saaathu vha na zwimela kha shango, nahone tsumbo nthihi ya vhutshilo ho vha hu zwitzhili. Naho zwo ralo zwithu zwo vha zwi tsini na u tshinyala. Ha mbo ḓi wela bolide khulwane ya mbo ḓi ḓela tsini na shango ya tsela fhasi shangoni. Arali zwitzhili zwo vha zwina milenzhe zwo vha zwi tshi ḓo vha zwo shavha!Arina vhutanzi ha uri hei bolide yo vha i tombo na kana tshithu tshine tsha vha tsho itwa nga tombo ḽa u rothola kana ri na vhuṱanzi ha uri yo vha i tshi khou gidima luvhilo lunga fhani naho huna uri yo vha ina maanḓa a u gidima 20 kilometers nga second. U tshi nga haṱula wo sedza zwe crater ya ita zwone, naho zwo ralo u tshi khou humbulela tshivhumbeo tshi ya fhambana ubva kha 5 na 15 kilometers, zwi tshi khou bva nga luvhilo lwayo, mass, density na mutsiko wa angle. Hezwi zwita uri i hule i fhire na Table Mountain!
I Rwa nga Maanḓa
Musi Bolide i tshi khou sendela tsini, shango ḽa fara u fema haḽo…ya mbo ḓi rwa. Nga maanḓa! He ya swika ya kwama hone ho vha hu tsini na na dorobo ine ya ḓivhea vhukuma ṋamusi ya Vredefort, zwine zwa nga ita 120 kilometers uya vhukovhela ha devhula ha Johannesburg, masiandoitwa afha ṱhalutshedzo nntswa ya ipfi ḽine ḽa ri ‘catastrophic’.Musi i tshi rwa, maanḓa a Kinetic ya thendela ya bva i tshi nga lingana na 100 million megatons ya dynamite – hezwo ndi100 trillion tons ya maanḓa e a bvelela. Musi u tshi khou vhambedza maanḓa a bomo ya nuclear ine yo no vhuya ha dzhena kha u hula ha 50 megatons. Nga tshifhinga tsha muthethe, ha vha na mbalo yo no lingana 70 000 cubic ya kilometer kha ḽifhasi ine yo wanala kha mavu fhasi ya fhufhela muyani, i tshi khou raha buse ḽa ya makoleni ḽa thivha ḓuvha.
Ha wa zwikwara zwa matombo zwa wela kha mvula ya isa phanḓa kha kilometer dzo no swika 100 ya vha na muya munzhi we wa ḓo dzhena kha shango. Zwi tshi khou vhonala hu dzi kilometers dzo no swika 50 u tsela fhasi kha shango zwa ita uri shango ḽi rembuluwe. U tshi nga engedza kha hezwi zwithu zwa u thoma u itea, zwo iteaho zwa dovha zwa sika shango u adza haḽo, mudzinginyo, u shanduka ha zwivhumbeo na zwinwe zwithu zwinzhi zwine zwa itea nga mupo.
Vredefort Dome
Dzi mbondo dzo omaho dza crater ya vhukuma dza wa nga u ṱavhanya, naho zwo ralo ha vha na shallow crater ine ya vha na diameter ine ya nga swika 300 kilometers ya sikiwa nga mulandu wa hezwi. Vhukati, ha mbo ḓi takuwa tshithu tshe tsha ḓo ima vhukati ha Dome, tshine unga kona na u ima musi u tshi khou fhufhela nga ngomu damuni ḽa maḓi. Ha vha hone u sikiwa ha Vredefort Dome. Ha vha na mbalo ya zwithu zwo itaho tshipulumbu, na zwikwara zwa thoma u sikea nga nḓila i songo ḓoweleyaho u mona na crater, sa fhethu ha u dzula vhathu nga nḓila ya zwithu zwine zwa ofhisa.Zwi sa tendisei, ndi zwauri vhunzhi ha hezwi zwithu zwo itea nga mithethe ya 15 fhedzi! Arali hono vhuya havha na hezwi zwithu zwa holu lushaka kha ḽifhasi, u fhirisa zwitzhili, zwo vha zwi tshi ḓo ḓisa mvelelo ya u ḓala ha zwithu zwinzhi. Zwavhuḓi vhuḓi, ho vha hu tshi tou vha mme wa zwithu zwo no ḓa nga maanḓa mahulwane-zwine zwa tou vha zwone zwihulwane kha ḽifhasi na hone zwa u thoma zwine azwi thu vhuya ya ṱaluswa kha shango. Zwino kha ri lindele zwithu zwi thome zwi dzike ri kone u sedza ri tsini.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe