Zwivhuya zwa Mabako
Zwioliwa zwine zwa mangadza zwine zwo siwa zwo itwa kha matombo na dzi mbondo dza mabako na madzulo ndi zwithu zwine zwa mangadza zwine zwo no vhuya zwa vha zwa hone kha ḓivhazwakale ya vha zwimi zwo itwa nga vho makhulukuku wavho. Zwi kili zwavho zwo vhanala zwi zwihulwane kha shango, fhedzi zwa u ola zwo vhonalesa nga nnda, nga maanda kha matombo kana dzi thavha dza Drakensberg (Kwazulu-Natal) Eastern Cape na South-west Cape ho katelwa na Cederberg.
Zwivhumbiwa zwa vhathu na zwipuka zwa u gidima u swika zwino ndi zwithu zwine zwa vha zwihulwane zwo doweleyaho na zwine zwa vha zwo adza azwi ngo tou pangiwa nga vhuḓalo. Nga dzinwe vho mbuno dzine da sa divhee, huna maolo manzhi u fhira zwa u pendiwa.
Zwavhudi vhudi vhathu vhanzhi vho vha vha tshi humbula uri zwa vhutsila zwi vha zwi tshi khou kwama zwithu zwine vho vha vha tshi tangana nazwo duvha linwe na linwe, na zwa u sumbedza uri ho no zwimiwa u swika ngafhi naho ho vha na muhumulo wa uri zwa vhutsila zwo tangana na zwa vhurereli ubva mathomoni. Sialala ya vhutsila yo no fa nga hei centuary, na kale kha zwinwe zwipida zwa shango.
Mivhala ine ya shumiswa nga vhathu vha San kha zwithu zwavho zwa vhutsila ho vha hu tshi shuma muvhala mutsuku, ubva kha wa ṱada uya kha buraweni na meruni: tshitopi, mutsu na mutshena. Wa makole na mudala zwo vha zwi shumiswi. Hu kha di todea mishonga minzhi vhukuma ya u kona u ita dzi ndingo, Dza zwithu zwine vho vha vha tshi shumisa zwone ngauri huna dzi mbudziso nnzhi vhukuma dzi sinaho phindulo.
Zwithu zwa muvhala mutsuku zwo vha zwi tshi vha zwi tshi khou bva kha luvhundi zwa tshitopana zwo vha zwi tshi bva kha luvhundi lwa tshitopana hu tshi shumiswa malasha kha muvhala mutsu, ngeno zwa muvhala mutshena une wa sa tou bva zwavhuḓi, u tshi nga vha wo vha wo itwa nga malwatwa a zwinoni.
Nga 1930, munwe munna wa kale wa mu San, we a do sedza maolo avha San, uya kona u talusthedza hezwi zwithu nga ndila ine avha a tshi khou zwihumbulisa zwone, nahone o do amba zwa uri ovha atshi toda malofha a eland u tanganisa pigment - zwi sa tshuwisi ndi tsumbo na zwithu zwine zwa nga zwi na manditi.
U Kona u Divha Datum ya Vhutsila vhu re kha Matombo avha San
U divha datum zwi ya konda. Unga kha di vha ho vha zwithu zwa carbon, ngauri dzi pigment adzi sini zwine zwa vha zwi tshi khou amba uri ahuna carbon, na zwithu zwa hone zwo shumiswaho ndi zwituku kha u nga kona u zwi tola arali matombo ane avha uri o oliwa o wanala musi hu tshi khou itwa zwa dzi ngudo dza vhathu, unga kona uvhona zwithu zwo itaho uri zwo itwa lini, zwa kona u fhiwa minwaha.
Vhunwe vhupo Namibia ho kona u fhiwa minwaha ine ya vha 26 000 yo fhelaho ya zwilebe zwa matobo hune havha na pigment ya muvhala mutsu, fhedzi maduvha ahone othe avah a akale zwine zwa vha na minwaha ya 10 000.
Vhunzhi ha zwithu zwine zwa vha uri zwo oliwa zwi ya kona u vhonala kha matombo zwinwe zwi ya vha zwi zwituku, sa vhunga matombo asa koni u sina. Manwe a maolo ane avha Drakensberg kha dzi bere na masole zwi sumbedza uri maolo haya anga si kone u vhonala uri ndi a lini nga centuary ya vhu 19. Zwinwe zwine zwa mangadza nga ha vhutsila ha vhathu vha San ndi ukona u ola na vhathu zwine zwa kona u vhonala na zwine a khou ita na kugidimele.
Zwine zwa khou itea zwi ya kona u sumbedziwa nga ndila nnzhi dzo fhambanaho: zwine zwa mangadza musi tshifuwo tshi tshi khou thobila, kana u dzula nga mutshila kana u somba mukulo. Tshinwe tshifhinga zwine zwa vha zwo oliwa zwi ya kona u vhonala uri zwi khou amba, arali u tshi khou kona u zwi lavhelesa, u fana na hunwe hune wa nga kona u vhona muthu a tshi khou thavha musevhe, kana Ndau i tshi khou thobila.
U fana na zwinwe zwithu zwa vhutshilo ha vhathu vha San na mvelelo huna zwithu zwinzhi zwine zwa vha uri zwo fhambana uya nga zwitaila zwavho, mafhungo uya ngauralo ngauralo na u kona u vhona uri vho vha vha tshi ṱuṱuwedziwa nga vhunwe vhurereli. Mivhala mivhili ya u tou thoma na mivhala ine ya fhira mivhili ya he ha pendiwa dzi eland, zwifuwo zwa tsumbo khulwane ine ya vha i tshi khouu sumbedza vha San vha vhukovhela, zwi vha zwi zwithu zwa vhurereli kana hu zwithu zwa vhutsila.
U o la mitshino, hune vhafumakadzi vha vha vha tshi khou vhanda zwanda vhanna vha tshi khou tshina, nazwone zwi ya tumaniswa na zwithu zwa vhurereli zwa u kona u fhodza sa zwine zwa divhiwa nga vha San vhane vha bva Kalahari. U oliwa ha masole dzi goloi dzavho na zwinwe zwine zwa elana navho zwi nga vha zwo vha zwithu zwine zwa mangadza. Hu dovha havha na divhazwakale ya zwithu zwo nwaliwaho-u fana na u imiswa ha zwa vhutsila ha zwasiala na zwa u zwima ha vhathu vha Afrika Tshipembe.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe