Mutalo mutswu une wanga vhulilela, u gidima u tshi bva kha khuḓa yanga ngomu ya ḽito uya kha mulomo nahone u thusa sa tshiṱanzwa maṱo nga masiari musi nngwe i tshizwima. Mitshila ya nngwe ndi milapfu, na zwithoma-thoma zwitswu khawo, wa dovha hafhu wa vha na mitalo yo itaho zwitangeledzi zw itshena kha ṱhodzi yawo.
Mivhili ya wo yo khwaṱhaho i ita uri i kone u gidima uswika 120km/zwine zwa sia nngwe i yone tshipuka tshigidimesaho hafha shangoni. Nngwe dza tsadzi ndi ṱhukhu kha dza nduna, hu ne khulwane dza lemela 40kg u ya kha 60kg na vhulapfu vhu bvaho kha 1,8m u ya kha 2.2m.
U yanga website yaTenikwa, nngwe dzi khethekanyiwa sa zwinwe zwa zwimange zwiṱuku husi zwimange zwihulwane, ngauri adzina rambo ḽi nembelelaho (hyboid) kha mikulo ya dzo nahone a dzi vhombi fhedzi dziita miungo miṱuku i lilelaho nṱha musi dzo takala. Nd izwinwe zwa zwimange zwine a zwina maṋala a u nwambatela.
Nngwe dzi ḓivhelwa u bambela, naho dzisa zwifuni nahone dzi abalelwa u ṋamela, naho dzi tshinga shumisa miri i re na matsinde a nembelelaho kana u tou dzula nṱha ha matavhi uridzikone u vhona zwakule kana u awela.
Nngwe dza nduna a dzi tou vha na vhudzulo vhuthihi fhedzi dzi a tshimbila – tshimbila dzi tshi ya hu dzulaho dza tsadzi. Nga nnḓa ha ndau, nngwe ndi dzone tshaka dza zwimange kha dzhango ḽa Afrika dzine dza kona u vha na tshigwada tshine khatsho ha vha na nngweya tsadzi (na vhana vhayo) kana nduna tharu (dzo bebiwaho nga nthihi).
Nngwe dza tsadzi dzone dzi tangana na nngwe khulwane nga khalanwa, haya u dzeana zwine zwa nga vha tshifhinga tshinwe na tshinwe tsha nwaha. Tshifhinga tsha dzo tsha u ḓi hwala tshivha maḓuvha a 92, hu tshinga bebiwa vhungwe vhuṋa nga ḽithara. Vhunngwe vhu bebiwa na vhuveve vhuṱuku vhune ha bva kha mutana u bva ṱhohoni u swika fhasi, zwine zwa thusa kha uri vh uvhonale, na uri zwikone u tsireledzea nga ngomu kha hatsi vhuhulwane na uri vhu kone u dzumbama ḓakani.
U ya ngga Tenikwa, 90% ya vhunngwe vhulovha vhu saathu swikisa minwedzi miraru, hune dza vha dzo ḽiwa nga mavhanda. Tshinwe tshigwada tshipaḓaho 40% tshi lovha nga u sa vha na mannḓa na u s akona u tshila zwavhuḓi zwo bva kha vhulwadze ha musi zwi tshi bebiwa kana kha vhabebi.
Nngwe dzi ḓivhelwa u vha zwone zwimange zwine zwoleluwesa u ri zwi shandukiswe ngauri ndi dzone dzine dza shumiseswa sa dza u zwima dzo o swika 5000. Mashudu mavhi a dzikoni u bveledzisa dzinwe ngadzo musi dzo valeliwa.
Ku Vhulaele na Kuḽele
Dziṱavhanya dza ḽa nga murahu ha musi dzo no vhulaya phukha, sa izwi dzi sa koni u tsireledza phukha iḽa kha zwinwe zwivhanda. Mbavu dza itsho tshipuka dzi ḓo ḽiwa dza bviswa khalukanda, marambo na zwinwe zwasiiwa. Nngwe a dzi humeli he dza vhulayela hone kana u ḽa masalela a zwe dzavhulaya.
Ulanga
U fhungudza thaidzo ya u pondwa, vha ha Predation Management Manual, vha tsivhudza vhorabulasi uri vha fhaṱe danga ḽi na matavhi na fhethu hunen wa nga kona u tevhela nḓila yadzo. Na tshilibana tshihulwane (cage) tshi tea u vheiwa munangoni wa danga uri nngwe i kone u fariwa.
Vha Nature Conversation vha tea u kwamiwa uri vha kone u ḓa he nngwe ya fariwa hone. Nga zwenezwo nngwe i nga tovheliwa nahone ya waniwa.
U fhufha luhura, ine ya vha ḓirata i na vhulapfu vhuswikaho kha 1.2 m na u vuleaho matungo u swika hkha 74mm, kana ḓirata ya muḓagasi, phosho, tshedza na munukhelelo, danga ḽa kholomo, u shumiswa ha vhalisa na phukha dzi no gada zwi ya thusa kha u thivhela ndozwo.Translated by Khalirendwe Nekhavhambe