Hune ha Loshiwa hone Vhadzimu
Mimuya ine ya kwama vhathu kanzhi iya vha ya muthu muhulwane ane avha uri ono lovha wa munna. Vhathu vha vha Xhosa vha dzhia vhadzimu vha vha vhidza uri Iminyanya hune Mpondo a vha vhidza uri amathongo. Vhanna vhanzhi vhane nga tshifhinga tshavho ho vha hu vhone vho amba dzi fhele. Mirunzi i ya vharangaphanda vhane vha vha uri vha khou tevhela- vhatumbuli vha zwi khodo, vharangaphanda vha vhahosi- vhane vha vha na vhuimo kha vhuhosi vha dovha vha vha na vhaḓulu vhanzhi. Zwa u losha vhadzimu zwi ya vha zwa tshitanga tshithihi, na mita ya nga nnḓa.
Sa vhunga vhane vha khou tshila vha tshi vha na vhukwamani na vhane vha vha mashaka avho na vhadzimu vha zwigwada zwenezwo, nga muthu nga muthu. Muthu muhulwane wa muḓi musi atshi lovha vhuimo hawe vhu dzhiiwa nga nwana wawe muhulwane, mushumo hoyu u toda hu tshi vha na zwi thavhelo zwivhili. Tsha u thoma ndi umkhapo mbudzi tshena isinaho mulandu iya vhulaiwa i tshi khou fhelekedza muya wa muthu o tuwaho.
Lwa vhuvhili hu ya vhulaiwa buramani (ukubuyisa) muya wa muthu o lovhaho uri akone u sedzana na vhathu o vha siaho. Naho huna uri uya nga ha divhazwakela mahosi o vha tshi vhulungelwa tsini namulambo kana dakani lihulwane, vhahulwane vha midi vho vha vha tshi vhulungela tsini na\danga la kholomo.
Uri u Kone uvha Muya wa Vhadzimu
Vhathu vhothe vhahulwane vha ya fa, vhafumakadzi u fana na vhanna vha ya vha vha muya wa vhadzimu vha ya kona u tutuwedza matshilo a vhadulu vhavho nga kha miloro. Mufumakadzi a nga vha muya wa vhadzimu kha vhana vhawe, vhadulu na vhana vha khaladzi awe. Naho huna uri wa mufumakadzi na musi ono maliwa uya vha atshi khou ḓiisa phanda nga u diniwa nga midzimu ya hawe, na midzimu ya he a maliwa hone na yone iya mudina vho.
Ndi yone tsumbo khulwane ya zwine zwa itwa musi huna mbingano ya sialala (umdulo), hune muselwa uya fara pfumo, line la bva ha munna wawe, tsini na gethe la hune ha vha na kholomo (ukuhlasa umkhonto). Musi mufumakadzi atshi khu lwala kana a vhidziwa uri avhe muthu wa u lafha, muhulwane wa mudi we a bebeliwa khawo, uya vhofhea uri a muitele mushumo.
Mishumo ya Tshithu ya Sialala
Zwine zwa vha kule na u lwala kana u vha hone ha zwithu zwi si zwavhudi, mishumo ya zwithu zwa sialala (amasiko) i ya fanelwa u itwa, ubva muthu atshi bebiwa u swika tshi thanya, u bva tshe a maliwa u swika asi tsha ya maduvhani na lufuni. Vha Nguni vha Cape vha vhidza hezwi zwithu zwithu zwa mimuya na shango la.
Ipfi li hulwane line la vhidza vha fhasi uri ndi muya, ipfi le la do dzhiwa nga vhathu vha dzi kereke musi vha tshi da lo shumiswa nga maanda musi hu tshi khou iswa bivhili kha tshi Xhosa. Mishumo ya sialala i kha diitwa nga vhunzhi na ṋamusi, na vhanwe vha sa zwi dzhieli ntha dzi doroboni dza Afrika Tshipembe.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe