U Talusa Brown Hyena

©Roger de la Harpe

Brown hyena (Hyena brunnea) i dovha ya vhidziwa strandwolf – ndi ipfi ḽa Afrikaans “beach wolf” musi u tshi khou zwi isa kha tshivenḓa- nga mulandu wa nḓowelo ya u sokou mona mona tsini na maḓi i tshi khou ṱoḓana na zwiḽiwa.
Ndi ya vhuraru kha u hulesa na hone unga kona u i ṱalusa kha dzinwe nga mulandu wa uvha na mavhudzi mahulwane o itaho ḓaka, ane avha buraweni yo dombilelaho kana matsu na mivhala yo thanyaho kha mikulo na mahaḓa. Khulwane dzi ya hula dza swika kha 130cm uya kha 160cm, hune dza tshinna dza lemela 47kg dza tsadzi dza lemela 42 dzo linganelaho.
Milenzhe ya hone ina dzi mbalelo nahone dza lapfa u fhira ya murahu, zwa sia mahada a nnṱha u fhira nga murahu. Ṱhoho ndi khulwane na mavhudzi maṱuku u fhira kha muvhili wayo woṱhe, na nḓevhe ndapfu dzo itaho tswi.
Dzi dzula dzi nnzhi ubva kha nṋa uya kha dza 20. Fhedzi dzinwe dza tsadzi dzi ya ḓi khetha dza dzula dzo tou ralo, kana dza vha na vhuḓilangi. Dza tshinna dzi ya kona u fembedza dza tsadzi, dzi tshi khou shumisa tswayo dza vhuḓilangi kana zwo shumaho musi hu tshi khou itwa danga.
Iya kona u lugela zwa vhudzekani lwa minwaha mivhili na vhukati. Tshifhimga tsha u ṱangana tshihulwane ndi ubva nga Shundunthule u swika Ṱhangule, zwi tshi khou bva kha uvha hone ha zwiḽiwa, i bebelwa fhethu hune havha uri ho khethea, dza kona u pfulusa vhana vho no vha na dzi vhege vho bebiwa.
Nga luthihi hu ya kona u bebiwa nwana muthihi uswika kha vhaṱanu, vha bebiwa nga murahu ha maḓuvha a 100, vha ya vha vha tshi khou nwa u bva kha mme u swika vhana minwedzi ya 14.

Ku Vhulaele na Kuḽele

©Nigel Dennis

Dzi ya kona u ḓipalela dzi tshi khou ḽa zwithu zwine zwa vha zwo fhambana, zwipuka zwa maḓini, zwikhokhonono na mitshelo. Kanzhi i vha i tshi khou tshimbila i yoṱhe,fhedzi zwipuka zwinzhi zwi ya ḓa arali yo wana zwa uḽa kana tshifuwo tshine tsha vha uri ndi tshihulwane. Dzi tshimbilesa arali hu vhusiku fhedzi unga dzi vhona na nga masiari arali zwiḽiwa zwi tshi khou konḓa.
Adzi koni u zwima zwine zwa amba uri u tou vhulaha tshipondwa azwo ngo tou ḓalesa khazwo. Kanzhi dzi nga tou ita zwa utswa. Zwine zwa amba uri vho rabulasi vha fanela u zwiḓivha uri vha i vhona i tshi khou ḽa ṋama azwi ambi uri yo tou i vhulaha.
Uya nga vha Predation Management Manual, tshipondwa tshi fariwa ubva nga murahu, tsha ḓiswa fhasi tsha kona u vhulaiwa nga u tou kwasha ṱhoho, ya luma na nga murahu tsini na mukulo ya vula maluvhi, hune uya kona u vhona lḽino lithihi kha mukulo.
Phukha dzine dza vha uri ndi ṱhukhu dzi ya dada nga maanḓa arali dza vhona uri tshipondwa ndi tshihulwane. Dzi ya kwasha na marambo a tshipondwa. Ha ḽiwa na mala.

U Langa

U ṱhogomela zwi nga vha na mbuyelo ngauri muṱaṱisano na dzinwe dzo no nga dzone u fana na jackal zwi nga thusa kha u thivhela u xelelwa nga zwifuwo. Kha bulasi ḽine hu ya zwimiwa, dzi ya shuma mushumo muhulwane kha u thivhela u phaḓalala ha malwadze nga u kulumaga carrion.
Hu fanela uvha na dzi bammbiri dza u kona u i fara, ngauri ndi lunwe lwa lushaka lune lu ya konḓa vhukuma u wanala, lwo nwaliwa na kha dzine adzi faneli u tshuwiswa vha Union ya mashango oṱhe. Uya nga vha Predation Management Manual, hune ha dzula didingwe uri ḽikone u fariwa ngauri huna u ita hu tshi shumiswa zwilibana na hone vha kona u swikelela mushumo wazwo.
Zwa u ita luhura nga muḓagasi ndi inwe ya nḓila ya vhuḓi kha u i pandela tsini na zwifuwo zwau, ngeno zwa danga, u lisa na u ṱhogomela zwifuwo zwi tshi nga shumiswa kha u tsireledza u ḽiwa hayo.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe