U Aluwa ha Mapungubwe

U Ṱanḓavhuwa ha K2

©Roger de la Harpe

Nga vho 1220 AD, vhathu vha K2 vha humbula u pfuluwa uya fhethu ha vhuḓi ha tsini. Zwithu zwo vha zwi tshi khou vha tshimbilela vhukuma, nga zwithu zwavho zwine vha kona u zwi rengisa na masimu avho ane avha na mbuyelo. Tshifhinga tsha swika vha vhona uri ndi khwiṋe vha tshi sika zwithu zwine zwa vha zwa ndeme kha uvha itela tshelede.
Hoyu mupfuluwo wo vha usi nga mafhungo a u ita tshelede ntswa lini uri vha kone u vhonala. Ho vha tsumbo ya u shanduka ha lwanzhe kha tshitshavha. Sa zwe Thomas Huffman (ano ita zwa ngudo dza vhathu atshi khou shuma Wits University) azwi vheisa zwone, “lunwe lupfumo lu sa ḓivhei lwa dzhena nga zwa thengiso ya Indian Ocean zwa ḓisa kha zwithu zwine zwo vha zwi si zwavhuḓi, nahone miṱa ine ya vha na lupfumo ndi yone ine yo vha i tshi langa.”
U tshi nga engedza, zwo vha zwi tshi tikedzwa nga vhupo vhune hana mvula, ndi zwone zwine zwo vha zwi tshi sumbedza phambano. Nga vho 1220 AD, vhathu vha K2 vho bva kha uvha tshitshavha tsha fhasi vha ya kha tsha nnṱha vhukuma. Ndi u fulufhela kha tshelede ye ya ḓo fhedza yo tshinyadza zwithu zwoṱhe!

Ndi Mini Tshine tsha vha kha Dzina?

©Roger de la Harpe

Fhethu he vha ḓo ṋanga ha u ita mushumo muswa ho vha ho lapfa ha dovha ha adza kha tshikwara, hune ho dzula hune ha vha lwendo luṱuku ubva north east ya K2, kha lunwe lurumbu lwa tshikwara tsha Bambandyanalo. Ho vha hu nnḓa ha zwimela zwine zwo kaliwa uya nṱha zwa swika 30 metres, zwa ita 300 metre nga vhulapfu zwa swika kha 15 na 50 metres nga u vulea. Mathomoni a mulambo ho vha hu tshi swika kilometre nnthihi uya vhubvaḓuvha.
Ari ḓivhi uri ho vha hu tshi vhidzwa upfi mini hafha fhethu. Fhedzi dzina ḽa tshi zwino ndi, ‘Mapungubwe’, lo bvaho kha munwe munna wa bofu we avha atshi pfi Mowena, we athoma u sumba tshikwara kha vhathu vha vha tshena nga 1931. Sa vhunga hafha fhethu hu sa weli kha maSotho, Shona kana mavenḓa, zwi tou kona u amba fhethu ha zwo ha mvelo.
Ṱhaluso ya hone yo ḓoweleyaho ndi uri ‘fhethu ha dzi phunguwe’ ubva kha luambo lwa tshi Sotho lune lwa ri pungubye na ipfi ḽa Tshivenḓa ḽine ḽa ri Phunguwe, zwoṱhe zwi amba phunguwe. Phunguwe hu humbuleliwa uri iya ofha vhukuma vharangaphanḓa vhe vha vhuya vha dzula hafho. Vha lushaka lwa vha Lemba, naho zwo ralo, vhalushaka lwa vha Lemba, vha amba hafha fhethu nga ḽinwe dzina, sa fhethu hune matombo a elela kana maḓi.
Nahone hezwi zwa ambiwa sa zwithu zwine zwa konadzea fhedzi nga u kona u shuma nga zwithu zwa tsimbi, hunga dovha ha amba uri ndi fhethu hune havha na u ḓala ha vhuṱali uya nga ha Matole Matshekga, muhulwane wa zwa vhutsila wa Kora Heritage Institute. Vhanwe vha tenda uri i ṱangana na vhathu vha ma Shona suffix–bwe, hu tshi khou ambiwa Zimbabwe, zwine zwo dzhiiwa zwa itwa sa tsumbo ya matombo na dzi nnḓu.

Fhethu ha Vhuḓi kha zwa Mbambadzo

©Photo courtesy of Mapungubwe Museum, Pretoria University

Hu sina ndavha uri hu vhidziwa upfi mini, tshikwara tsho vha tshi fhethu ha vhuḓi kha zwa vhubindudzi. Nga matungo ho vha hu songo lala, havha na zwithu zwiṋa zwine zwa vha nnṱha zwine zwa vhonala, zwothe zwo vha zwi tshikona u imeleleya. Naho zwo ralo nga mulandu wa zwithu zwa mupo, ho vha hu songo topoliwa ngauri hu dzulela u ḓaḓisa dzi tshaka musi u henefho.
Zwavhuḓi-vhuḓi ahuna na tsumbo na nthihi yo no sumbedza uri vhathu vha K2 vho vhuya vha lwa na vhanwe ho sumbedza hu fhethu hune havha na mulalo. Fhedzi tshikwara tsho vha tsho nangiwa hu tshi khou itela uri vhasiwana vhavhe kule. Nga hetshi tshifhinga vhathu vha K2 vhane vha vha uri vha na dzofha ḽa vhuhosini vho vhona uri ndi khwiṋe vha tshi bva vha si dzule na vhasiwana kana vhalanda vhavho.
Nga nḓila ya hone khosi, na muṱa wayo na vhalanda vhayo na vhalindi vho pfulutshela kha nnḓu dzine dza vha nnṱha ha tshikwara. Vhasiwana vhasala mathomoni atshiwara kha dzinnḓu dzine dzo vha dzo fhaṱiwa henefho. Ri khou amba nga ha khosi ya maimo a nnṱha.

U Ṱalusa nga Vhuimo

Tshiimo tsha tshi tshavha tsha K2 tsha vha na zwithu zwa vhuḓi vhukuma. Hezwi zwo vha zwo u thoma kha ḓivhazwakale ya Afrika zwauri huna maitele o raloho naho huna uri a i nga ḓovha yone ya u fhedzisela. Mutevhe mulapfu une wa mangadza wo vha u tshi dzulela u tevhela tsumbo ya Mapungubwe ye vha ḓiiitela vhone vhaṋe nga uḓi khethulula, kule na zwililo zwa vhathu vhavho.
Na khosi ya European na yone i tou ralo na zwinwe zwa ano maḓuvha. A zwiathu ḓivhea uri Mapungubwe nntswa yo itwa nga lufuno lwa khosi na kana zwo vha tshipiḓa tshine ya vha tsheo ya tshitshavha. Zwi nga kha ḓi vha zwo ṱuṱuwedziwa na nga zwithu zwa muya sa zwine zwa ambiwa uri ho vha hu tshikwara tsha khosi ine yo vha i tshi nisa mvula ndi zwinwe zwa zwithu zwine zwa ṱalusa maimo a vhadzimu.
Kha nyimelo inwe na inwe Mapungubwe na kushumele kwaho ho kona u ima lune ha swika minwaha ya 75. Hafha fhethu huṱuku hune ha mangadza nga musuku ho vha hone nga tshifhinga tsha musi hu tshi khou vhusa mahosi ono swika mavhili na u fhirisa fhedzi nga tshenetshiḽa tshifhinga vhathu vha Mapungubwe vho vha vho vha tshe vho fara.

U Lugisela na Uhula nga u Ṱavhanya

Tshithu tsha u thona u itwa ho vha u lugisela fhethu hu tshi khou itelwa mahosi. Ho hwaliwa mavu o vhalaho vhukuma atshi khou bva mathomoni a tshikwara atshi iswa tshikwarani hu tshi khou valiwa matombo. Ha mbo ḓi fhaṱwa dzi nnḓu hu tshi khou itelwa khosi (muṱa, vha khoro na vhalindi), ha lugiswa na dzi nḓila uri hu kone u tshimbilea.
Kha inwe nḓila khulwane ine ya kha ḓi shumiswa na ṋamusi nga vha dali, ho vha huna, madavhi ane o vunḓiwa a vhewa aita nḓila kha matombo na matavhi mapfufhi uri hunge ndi zwiṱepisi. Vha dovha vha vhea na matombo kha dzi nḓila dzoṱhe ane aḓo shuma musi vha tshi khou rwa vhaeni vhane avho ngo tendelwa.

Hafha nnṱha zwiṱuku ha tshikwara ho vha hu tshi dzula vhathu vhane vha vha na vhushaka na khosi ubva hafho ha kona u dzula vhathu vha vhasiwana. Vhupo vhunwe na vhunwe ho vha na khosi ya hone na muhulwane. Vha ngudo dza zwa vhathu vho sumbedzisa uri ho vha huna kusi kuṱuku Mapungubwe nga vho 1220, nahone hu sumbedza hu tshi nga vha ho tou fhisiwa ha kona u fhaṱiwa K2.
Zwa u fhisiwa ha dzi nnḓu dzine dzo no vha dza kale zwo vha zwo ḓoweleya vhukuma kha uya kha dzingu. Hezwi zwithu zwo wanala musi hu tshi khou ṱoliwa zwa kona u sumbedzisa uri hezwi ndi zwithu zwine ndi kale zwi tshi khou itwa nga tshifhinga tsha u aluwa.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe