Go Gola Motsegolo wa Mapungubwe

Katološo Ya K2

©Roger de la Harpe

Ka 1220 AD, batho ba K2 ba tšere sephetho sa go leba go boagišane bjo kaone. Dilo di be di ba sepelela gabotse, mo kgwebong ya bona le mašemong a bona katlego. Go bile le nako, ba kwago gore, ba dire tšhelete ye ntši yeo e emetšego leano la bona gabotse.
Khudušo ye e be e se taba fela ya go leka go bontšha tšhelete. E be e le taetšo ya phetego ka gare ga setšhaba. Bjalo ka Thomas Huffman (archaeologist yo a šomagfo mo Yunibesithing ya Wits) a e bea, lehumo le le golo leo le tšweleditšwego mo kgwebong ya Lewatle la India e hlotše kgethollo, gomme malapa ao a bego a laola a ile ba ba le maemo a godimo. Godimo ga moo, setšhaba se se godilego, seo se thekgilwego ke temo, se ka be se thušitše go matlafatša phaphano ya leago leo le bego le le gona. Ka 1220 AD, setšhaba sa K2, se ile sa fetoga, go tloga leaogong le le nngwe go ya go le lengwe - go ya ka maemo a leago. Tshepa tšhelete go senya dilo kamoka!

Ke Eng Ka Gare Ga Leina?

©Roger de la Harpe

Lefelo le, ba le kgethetšego lefelogolo la bona le le mpsha le be le le telele, la go ba le mmoto wa godimo wo phaphathi, leo le beilwego go ya kgole nyana go ya go leboa bohlabela bja K2, ka lehlakoreng le lengwe godimo ga mmoto wa Bambandyanalo. E be e le leswika la maemo a godimo le le kalago dimetara tše 30 ka bogolo, 300 ka botelele le bogare bja 15 le 50 ka bophara. Dipanka tša Noka ya Limpopo di be di le khilometara e tee go ya leboa.
Ga re tsebe gore mmoto yo ba be ba go bitša eng. Leina la sebjalebjale, ke ‘Mapungubwe’, leo le tšwago go monna yo mogolo wa sefofu yo a bitšwago, Mowena, yo a laeditšego mmoto go bathošweu ka 1931. Bjalo ka ge lefase la dipolelo tša Sotho, Shona goba Venda, go boima go tseba dikagare tša yona. Tlhathollo ye e tlwaelegilego ke ‘lefelo la diphukubje’ go tšwa go lentšu la Sesotho pungubye le lentšu la Tshivenda, punguvhe maina ka bobedi a ona a ra gore phukubje. Go naganwa gore phukubje e bolela ka molaodi wa maatla yoo a bego a dulago fao, Le ge go le bjalo, morafe wa Lemba o fetolela leina bjalo ka ‘lefelo leo leswika le ela go swana le diela goba meetsi’, gomme se se ka šupa bokgoni bja bogologolo ba go šoma ka tšhipi ya seela. Gape e ka ra gore, ‘lefelo la bohlale’ go ya ka Matole Matshekga, hlogo ya Bohwa bja Thea ya Kora. Batho ba bangwe ba dumela gore e amana le suffix – bwe ya Shona, bjalo ka Zimbabwe, yeo e tšewago go laetša ‘maswika a go hlophega, a maemo goba dintlo’.

Lefelo Le Le Botse La Motsemogolo

©Photo courtesy of Mapungubwe Museum, Pretoria University

Yona yeo ba e bitšwago, mmoto yo, e be e le lefelo le botse la motsemogolo. Lefelo le be le le mokonya, gomme go be go na le dithaba tše nne fela ka godimo, tšeo e lego di ka šireletšwa gabonolo. Le ge go le bjalo, ka ntle le bokgethwa bja tlhago ya sebo se, e be e sa kgethwa go boloka hlaselo ya ditšhaba tša mo Bay. Gabotse, ga go na bohlatse bja go šišinya gore batho ba be ba mo k2 ba be ba le gare ga ntwa le mang le mang; e bile bonala nako ka moka e be na le khutšo.
Sebakeng se, mmoto o be o kgethilwe go thibela lešaba. Ka nako ye, mekgatho ya leago straka gare ga setšo sa K2 e tšere kgopola gore bafeletši ba segoši ba swanetše go aroganywe mo ditabang tša bona. Ka tswanelo, kgošo ye kgolo, lapa la gagwe, baeletši le bašireletši ba ile ba tsena gare ga dintlo tša go agwa godimo ga mmoto wo mogolo. Lešaba lona le ile la tsena gare ga mengwako ye mefsa yeo e agilwego theilwe godimo ga mathuding; tikologong ya maoto a mmoto. Mo re bolela ka ‘sebo sa kgoši’.

Go Laetšago Diphapantšho tša Maemo

Diphapantšho tša setšhaba ka gare ga setšhaba sa K2 di bile diphapantšho tša sekgoba. E be e le lekga la mathomo mo historing, go hlaga tshwaro ya mohuta wo, le ge e le gore e ka se be mafelolo. Lenaneo le le letelele la babušanoši ba bšoro le be le latela mohlala wa Mapungubwe, e be le hloma kgethologanyo ye kgolo, kgole le dillo tša balatedi ba bona.
Go swana le dikgoši tša Yuropa. Goba babušanoši ba sebjalebjale.
Ka fao ga go na nnete ya gore menyetla mo Mapungubwe e be e le thato ya kgoši ye nngwe ya maatla, goba e ka ba e le karolo ya mohlakanelwa go hloma maemo a diphapantšho ya setšhaba. E ka no ba le gore e be e na le semoya, ka ge go be go thwe mmoto e o sepelelanago le mešomo ya banešapula le ditiragalo tše dingwe tšeo di bego di le tša segoši.
Mo tiragalong, tshepedišo e be e bonagala e šoma gomme setšo sa Mapungubwe se tšwelela mengwaga ye 75 ye latelago. Nako ye e kopana eupša ya go ba le maemo; ‘ya gauta’ be e le ya taolo ya kgoši e tee goba tše pedi, mohlomongwe ba bangwe ba ba mmalwa, kudu, eupša ka nako yeo, batho ba Mapungubwe ba be ba le swaregile kudu.

Ditokišetšo Le Go Gola Ka Lebelo

Sa mathomo seo se bego se swanetšego go dirwa e be e le go beakanya mmoto wa kgoši. Bontši bja mmu bo be bo išwa godimo ga mmoto e be e šomišwa go lekanetša leswika la lebato. Bafelegetši ba kgoši ba ile ba agelwa mengwako (lapa, makhanselara le bašireletši), gomme ditsela tša godimo ga mmoto di ile tša lokišwa. Thaba ye golo, yeo e sa šomišwago ke baeti ba sebjalebjale, dithoko di ile di a segiwa gare ga leswika gomme dikoto tše kopana di ile di a lokelwa, go šoma bjalo ka magato a maleba. Gape ba šireleditše tumelelo ya ditsela tše, ka mokgobo wa maswika ao a ka konopiwago dihlogo tša baeti bao ba sa nyakegego.
Mo maotong a mmoto e be e le dintlo tša batho ba segoši ba maemo a tlase, tlase ga fao go be a dula lešaba, ba akareditšwe ka palo ya mafelo a bodulo ao a phatlaladitšwego tikologong ya mathuding. Toropo ye nngwe le ye nngwe nkabe e na le kgoši goba hlogo ya yona. Bohlatse ba Archaeological bo bontšhitše gore go be go na le motse mo Mapungubwe pele ga 1220, gomme o kare o ile wa fišwa gomme gwa agelwa batho ka moka bao ba tšwago k2 dintlo. Mokgwa wa kgale wa go fokotša mengwako ge maemo a tšona a senyega, e be go go agwa mengwako ye mefsa mo lefelong lona leo, seleteng ka bophara. Peeletšo ya go teba ye hweditšego mo mathuding a Borwa bja Mapungubwe e laetša gore se se hlagile makga a mmalwa ka nako ya go gola ya motsemogolo.

Translated by Lebogang Sewela