Mbonalo ya Thick-Tailed Appearance
Heyi iḽa zwi khokhonono. Nga dzi ngudo kha ḽa Africa tshipembe dzi sumbedza uri 62% ya zwiḽiwa zwa yo ndi mitshelo na zwikhokhonono, naho zwi tshi bva na nga fhethu hune ya vha hone.Kha ḽa Gauteng hangei Afrika tshipembe ho angaredziwa uri zwikhokhonono zwo no ḽiwa ndin 5%, ngeno kha ḽa kenya hu 50% - 70% kha zwiḽiwa zwa zwo. Vhunzhi ha zwikhokhonono zwine zwa wanala kha khalanwaha dzoṱhe ndi dzi Termite khulwane, Macrotermes falcigar. Musi hezwi zwikhokhonono zwi tshi nga zwi khou ṱoḓa u fhufha hetshi tshipuka tshi zwila zwi tshe fhasi tshi sa khou shumisa zwanḓa. Nga u angaradze zwiḽesa zwikhokhonono, mitshelo, maṱari,maluvha, tswina, makumba na zwiṋoni.
Kubebele
Kubebele kwa hone ku ya fhambana zwi tshi khou bva nga fhethu hune dza vha hone. gauteng i ḓi hwala nga ṅwedzi wa Ḽara ya beba henefha kha nwedzi wa thangule na tshimedzi kha ḽa Zambia. Ya ḓi hwala nga nwedzi wa Ṱhangule kha ḽa Zanzibar na Pemba. Ya tsadzi tshifhinga tsha uri i ḓi hwale ndi maḓuvha a 44 ya ḓi hwala lwa maḓuvha a 133. I beba vhana vhavhili fhedzi nga zwinwe zwifhinga vha ya vha vhararu. Ya tsadzi i vhibva kha zwa vhudzekani ina minwaha mivhili. Musi i tshi tou fhedza u beba ya tsadzi isia vhana nṱha ha muri ya ya u pala zwiḽiwa. Dzi bvisa mafhi avhuḓi a u khwaṱha. Ndi zwone zwo no ita uri dzi tshimbile na vhana nga zwinwe zwifhinga.Dzi beba luthihi nga ṅwaha naho ho no wanala uri dzi ya kona u beba ṅwaha woṱhe fhedzi naho zwo ralo adzi zwiiti. Dzi ita zwiṱaha vhukati ha maḓaka. Hu ya bebiwa ṅwana muthihi nga tshifhinga tshithihi, a zwo ngo tou ḓala vhukuma zwa musi i tshi beba malwelavanḓa. Ṱhukhu dzi ya leliwa musi hu sina dzi mvula. Ṱhukhu dzi ya kona u bva kha vho mme musi dzi na vhege nṋa kana ṱhanu. Dzo ṱhe dzi pfi dzo hula musi dzi na minwedzi ya 20.
Kuitele
Heyi ndi yone ine ya kona u tshileya nayo kha dzoṱhe, a I nga dzinwe dzine dza tshimbila lu ofhisaho ḓakani. Musi i tshi fhufha I thoma u ima nga milenzhe ya murahu. Musi i tshi fhufhela fhasi i ya sia tshikhala vhukati ha milenzhe. Dzi ya kona u vhonala lwa awara dzo no swika 9 nga masiari vhusiku ha vhuria dzi vhonala lwa awara dzo no swika 12. Ndi phukha ine ya vhonala vhusiku ine khayo ha langea dza tshinna dza tsadzi dzi ya konḓa u hula zwavhuḓi.Dza tshinna dzi ya ḓi pfuluwela. Dzi na mulayo wa usa funana arali dzi tshi eḓana, vhuhula dzi nga lumba dza funana na ṱhukhu kana khulwane. Dzi na kuitele kwo fhambananaho vhukuma ngauri hafha kha hedzi phukha dza tshinna ndi dzone dzine dza vhonala dzi tshi khou sala murahu dza tshisadzi, zwine zwa amba uri hu langa dza tshisadzi, na nga nḓila ya kubebele zwo di tou ralo vhoo.
Hedzi phukha dzi na kutambele kwadzo kwa vhuḓi u ḓo wana dzi tshi khou tshimbila nga manwe matshimbilele, dzi tshi khou gidimedzana, dzi tshi farana fhedzi dzi si khou lwa. Hokwu kutambele kwa hone ku thoma dzi tshi kha ḓi vha ṱhukhu na musi dzi tshi vho bva zwanḓani zwa vho mme azwo zwi tshi vho kona uḓiimisa kha vhege ya vhuṋa kana ya vhuṱanu.
Dzi lala tshi ṱahani tsho lapfaho 5 - 12 m u bva fhasi, dzi eḓela dzoṱhe musi hu masiari, dza fhambana musi ḽi tshi kovhela, dzi ya kona u tshimbila kilomitha yo no swika nthihi vhusiku dzi dzula nga lugwada luṱuku lwo no swika 2 - 6.
U kuvhangana ha hezwi zwigwada zwi a fhambana. Hu nga vha nga tsha khulwane dzo ṱangana na ṱhukhu. Khulwane mbili na ṱhukhu kana ine ha vha khulwane nthihi na ṱhukhu. Dza tshinna khulwane dzi na vhuḓilangi nahone dzi funa hune havha na dza tsadzi. Dzi ya kona u puta zwanḓa zwa zwi rundela, zwa dzhia murundo dza u isa kha milenzhe. Hune ya vha i tshi khou tshimbila hone ivha I tshi khou sia murundo, murundo wa ya munna uya kona u tanzwa u fhira wa tsadzi. Zwiita uri ya munna i kone u rundela ya tsadzi zwi ḓo tou ralo kha dzo dzoṱhe. Dzi ya kona u tevhelelana nga murundo.