Thick-tailed Bushbaby
Muxaka lowu wa Manghovo Wutiveka

© Roger De la Harpe

Xivumbeko

Muxaka lowu wa manghovo wutiveka tani hi lowu kuku eka va manghovo hinkwaswo. Nhloko na miri wukwalomu ka 297 kuya eka 373 mm, ncila wusukela eka 415 kuya eka 473 mm. Miri waxona wuya hirimbewu laha lexa xinuna xinga kula kutlula xa xisati. Muhlovo wa xona wusuka eka buraweni wo vonikela kuya eka mpunwa. Voya byi tlhuma swinene, ingaku I wulu no leha. Xitala ku tlangisa tindleve ta xona kukomba leswi xititwisaka swona hinkarhi walowo. Mahlo ya xona yalangute emahlweni, kasi xitirhisa swintihwana na minwala ku khomelela emisinyeni. Tintiho ta xona tilehile swinene swikun’wani swiphambarhala na minwala yakona.

Swakudya

Manghovo lexi xihanya hi switsotswana na swikokovi. Kuya hi vulavisisi laha Afrika Dzonga kwalomu ka 62% xidya ti chungama, mihandzun a switsotswana. Vamanghovo swahambana kuya hilaha switshamaka kona. Exifundzheni xa Gauteng, Afrika Dzonga switsotswani swiendla 5% ya swakudya swa xona, kasi eKenya switsotswani swiendla kwalomu ka 50 - 70% ya swakudya swaxona. Xinwana xa switsotswana leswi dyiwaka ngopfu I muhlwa. Loko muhlwa wutshuka wukumekile xiwudya xinga tirhisi mavoko. Kahle kahle kudyiwa ngopfu switsotswani, mihandzu, matluka, minkolombyani, matandza na swinyenyani.

Kutswalana

Nguva ya swona yotswalana swihambana kuya hiku xikumeka kwihi. Xikota kutswala kuya fika hi November e Gauteng, kasi e Zambia hi August na September. Kubiha emirini switele ngopfu hi August e Zanzibar nale Pemba. Lexa xisati xiva xilulamele masangu kuringana 44 wa masiku, kubiha emirini switeka 133 wamasiku. Loko xitswala xitswala vana vambirhi kumbe vanharhi hikan’we. Leswa xisati xiringanela masangu loko xiri na malembe mambirhi. Endzhaku kotswala lexa xisati xita sukela vana ehenhla ka nsinya kuya lava swakudya. Xihadyani lexi xina masi ya kahle swinene lawa xinyikaka vana vaxona. Xihadyani lexi xitswala kan’we ntsena hilembe laha kunga tlhuma swinene. Hambi leswi kungana swiviko swaleswaku xitshama xirikarhi xitswala lembe hinkwaro kambe aswina nguva yotswala. Swisaka swohlayisela vana swiendliwa laha kunga tlhuma swinene. N’wana un’we watswariwa hinkarhi laha mahahlwa ya kalaka swinene. Vana vasungula kulumuriwa loko kusungula nguva leyi kunga oma. Vana lava vasungula kutihandzela endzaku ka 4 - 5 wa mavhiki loko vatswariwile. Rimbewu hinkwaro riva rilulamele masangu loko riri na 20 wa mavhiki.

Laha Xikumekaka Kona

Muxaka lowu wa manghovo wukumeka ematikweni yofana na Somalia, Kenya, Tanzania, nale ka ti islands ta Zanzibar. Muxaka lowu wukumeka lomu kunga oma nale kusuhi swinene na lwandle. Xitlhela xikota no hanya kahle nale ka swihlahla leswinga etibuweni ta nambu. Kasi lexa ncila wo bumbula xikumeka e East Africa kusuka e dzongeni wa Sudan kuya evuhuma dyambu bya Afrika Dzonga kuya fika e Angola. Hinga se fika eka 1974 aku tiveka ntsena mixaka ya 6, kambe loko kuya fika 1995 vulavisisi byikombe leswaku kuna kwalomu ka 17 wa mixaka ya swona leyi ayifanele kutekeriwa enhlokweni laha Afrika.