U Khethekanyiwa ha Mita nga zwa Sialala
Nga tshifhinga tsha khosi Moshoeshoe Basotho vho vha vha tshiita zwa sialala na usa vha na ndivho khulwane ya zwa polotiki. Fhedzi u khethekanyiwa ha mvelo zwi tshi khou bva kha mita ho vha zwone tsumbo nga tshifhinga tsha u fhata tshitshavha nahone zwi kha di ya phanda na namusi.
U khethekanyiwa ho lavheleswaho (uya kha vhupo, kusi, na mahayani), zwo shumiswa nga swili nga vhalavhelesi vha vha British vha Basutoland, na zwone zwa kondelela, zwi tshi khou kwama vhathu vha Lesotho. Basotho vhothe vha na mita ine vha wela khayo, na tshigwada tshine wa wana vha tshi vha vha na zwifani zwine zwa fana, vha tshi khethuluswa ngazwo, zwine zwi ya vha tumanya na vhadzimu na zwifuwo.
Musi muthu munwe na munwe atshi fhiwa dzina la muta wa hawe kana la khotsiawe, kana vho makhulukuku vhawe na zwinwe. Vho mme vhane vha vha vha songo maliwa vha ya fha madzina a mita yavho kha vhana vhavho nga nnda ha musi khotsi o tenda mulandu wa uvha na nwana.
Kusi kwa Basotho
Uya nga ha ifa la Basotho, vhathu vha bva hune vho vha vhanzhi hunwe hune ha vhidziwa Ntsuanatsatsi. Vha bva hafho fhethu nga zwigwada zwe zwa do fhedza zwi tshi khou vha mita (liboko), vhothe vha tshi vha vho nanga phukha ine ya do vha vhadzimu vhayo kana vhatsireledzi. Zwa muta wa Khosi Moshoeshoe sa tsumbo, ho vha hu ngwena (Koena).
Dzi Totem dzo vha dzi tshi konda u vhonala, dzi tshi dzhiiwa sa vhadzimu nahone zwi tshi fanela u ofhiwa vhukuma. Mirado yothe i fanela u sedza zwithu zwine zwa vha uri azwi itiwi nahone zwo vha zwi tshi shumiswa zwo tanganiswa na zwifuwo kana zwishumiswa. Kusi kwa Motse ho vha hu hone hune havha na vhulavhelesi ha hezwi zwothe.
Mbalo ya vhathu vhane vha dzula Motse yo vha i tshi fhambana nga zwikoro uya kha 100, fhedzi vhathu vhanzhi vha mita yo fhambanaho vho vha vha tshi dzula hone. Nga zwifhinga zwa u thoma, zwifhato zwo vha zwi tshi fhatiwa nga mavu ha fuleliwa nga mahatsi, vha pulasitele nga mavu. Kha centuary yo fhelaho, nga thuthuwedzo ya vhafunzi, nndu dza mahatsi dzine dza vha dzo fhatiwa nga matombo dzo mbo di thoma u dala.
Dzo vha dzi tshi vha dzi randavhula kana dze dzi dza mbemba nna, huna phera nnthihi kana dzo vhalaho. Fhethu hune matombo o vha atshi konda u wanala, ho vha hu tshiitwa zwidina zwa mavu, ha khavhiswa nga zwitombo zwituku, kana ha itwa maolo nga mavu. Namusi kha vhathu vha Basotho ho fhatiwa nndu dza rectangular dza fuleliwa nga mazenge.
Nndu dzine dza vha dzo tou fhatiwa dzothe nga mazenge dzi wanala nga maanda kha dorobo ya Lesotho na free state. Kusi kwa kale kwa MaSotho zwo vha zwi zwavhudi nahone zwi tshiyelana na vhupo. Dzo dzula hune ha vha ntha dzi tshi vhonala, vha hu sia vha ya fhasi vha tshi khou itela zwa ndimo. Madzulo a coloniala nga 1950 na 60 o to ita uri vhathu vha Masotho vha vhonale hu tshitshavha tshihulwane.
Midi ya Mahayani
Sa zwe zwa vha zwi hone kale, midi ya hone ina zwifhato. Hune mudi munwe na munwe ha vha na munna, mufumakadzi na vhana, fhedzi minzhi i khou rangiwa phanda nga vho mme vha songo maliwaho, na vhana na vhadulu na zwikwenda. Midi minzhi ya zwino i khou vha na vhafumakadzi nga mulandu wa uri vhanna vho vha vha tshi tuwa vha ya u shuma mimaini ya Afrika Tshipembe.
Kale midi yo vha i tshi katela na vhana vhane vha vha vha vho mala vha vhathannga, na vhafumakdzi vhavho na vhana, ngeno vhanwe vhahone vha tshi nga vha na nndu yavho fhedzi kha luhura luthihi. Midi ine ya vha mituku yo vha i tshi tou vha na nndu nthihi, fhedzi minwe yo vha ina dzi nndu, dzi nndu dza nga nnda, na ha u vhea zwithu na ha u bikela. Hezwi zwo vha zwi tshi nga khethekanyiwa nga maguvha.
Dzi khonani kana mashaka kanzhi vho vha vha tshi dzula tsini na tsini, nga maanda kha zwipida zwa fhasi Lesotho, vha tshi vha vho khethekanyiwa nga dzi ngade. Midi ya hone kudzulele kwo vha ku tshi khethekanyiwa nga milayo mituku, ine yo vha i tshi bva kha zwine muthu a funa zwone.
Kale hune ha dzula khosi ho vha hu tshi vha hu vhukati ha midi, mufumakadzi wawe muhulwane avha a tshi dzula nga tsini, na vhafumakdzi vhatuku nga u tevhelelana. Hune ha sengelwa hone milandu (Lekhotla) ho vha hu nga phanda ha hune vha dzula hone nga tsini ho vha hu tshi vha na danga la kholomo.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe