Minhlangano ya Mabulu ya Vasotho

© Dr Peter Magubane

Ku Avana ka Ndzhavuko wa Tinxaka

Eka xiyimo xin’wana Vasotho vaka Moshoeshoe avari nyandza yin’we eka ndzhavuko na tipolotiki. Hambi leswi ku avana hikwalaho ka ndzhavuko, kuya hi rixaka na ximuti, aswiri erivaleni hinkarhi waku aka rixaka naswona swaha vonaka na namuntlha.

Ku avana ka vufambisi - swifundzha, swifundzha ntsongo, ti wards na miganga, leswi aswi tirhisiwa xikan’we nokondleteriwa hi vufambisi bya Britian e Basutoland, byahari kona, hambi swiritano ntsena e Lesotho.

Vasotho hinkwavo ava wela eka rixaka rokarhi, xiyenge xokarhi lexi swirho swa xona swi hlanganaka eka rixaka ra vito rokarhi leri fambelanaka na xiharhi xokarhi lexi kutshemberiwaka eka xona kumbe valehansi.

Vuxaka lebyi fambelanaka na wa xinuna, munhu un’wana na un’wana ari na vito rava tata wayena kumbe vakokwa wayena. Vamanana lavanga tekiwangiki vanyika vana vavona xivongo ehandle kaloko tata wa nwana ateke vutihlamuleri bya kuva tatana.

Miganga ya Vasotho

©Roger de la Harpe

Kuya hi nhenha ya Vasotho, vanhu vasungule kutumbuluka kusuka eka ndzhawu leyingatala mati leyitshembiwaka leyi vuriwaka Ntsuanatsatsi. Vasukele ndzhawu liya vari mintlawa leyinga hundzuka swivongo 'liboko', laha xin’wana na xin’wana xinga nyikiwa xiharhi tani hi musirheleri.

Xiharhi lexi kutshemberiwaka eka xona hi rixaka ra Moshoeshoe, tani hi xikombiso, akuri ngwenya 'koena'. Xiharhi lexi axi chaviwa swinene, xihloniphiwa onge kova swikwembu swa vona molimo, swikwembu kumbe xilo lexinga voniweki, naswona axifanele ku chaviwa.

Swirho hinkwaswo aswifanele ku hlonipha swiyila xikan’we na switirhisiwa swin’wana leswi fambelanaka na xiharhi kumbe xilo xexo. Muganga 'motse' akuri ndzhawu ya vufambisi bya vulawuri. Nhlayo ya vaaki va muganga 'motes' ayi hambana kuya fika eka madzanadzana.

Vaaki votala vaxinuna avari na vuxaka kuya hihala kava tatana wavona, kambe vavanuna va swivongo swohambana hambana avatshama e mugangeni wun’we 'motes'. Eka minkarhi ya khale, tiyindlu tavona ati akiwa hi misava tifuleriwa hi byasi xikan’we na timhandzi. Kwalomu ka dzana ra malembe lawa ya hundzeke, hi nhlonhletelo wati missionaries, tiyindlu ta mabyasi leti endliweke hi maribye tisungule kutala.

Atiri ta ti rhandzavula kumbe xihahisa 'rectangular', tiri na kamara rin’we kumbe totala. Laha maribye ayanga kumeki, tiyindlu ati akiwa hi switina swa misava, kutani ti khavisiwa hi maribye lawa yantsongo lawa aya damarhetiwa e khumbini kumbe ku endliwa milayeni hiwona. Namuntlha Vasotho votala vaaka tiyindlu ta xihahisa 'rectangular' leti fuleriwaka hi mazingi.

Tiyindlu letinga akiwa hi mazingi ntsena tikumeka e madorobeni lawa yanga tlimbana ya Lesotho na Free State. Miganga yakhale ya Vasotho ayi naveta hiku saseka, yifambelana kahle na mbango. Yitshame e gangeni, yisiye minkova e hansi xikan’we na masimu lawa aku rimiwa eka wona. Kuringeta kuva ku hlanganisiwa vaaki hi mfumo wava 1950s na 60s swi endle leswaku vanhu vale Lesotho vava eka miganga leyikulu.

Tiyindlu tale Makaya

©Dr Peter Magubane

Tani hi khale, miganga ya namuntlha yina makaya. Hintolovelo muti wun’we wuva na nuna na nsati na vana vavona, kambe yotala yirhangeriwe hi vavasati lavanga tekiwangiki, laha kungana kungana tinxaka tinharhu kumbe mune ta vana. Kuhangalaka ka mimiti namuntlha swinga hlanganisiwa na matimu ya vavanuna lava va fambaka vaka eku tirheni eti mayini ta tiko ra Afrika Dzonga.

Khale mindyangu ayikatsa vana va majaha lavanga hlomisa vavasati, vavasati vavona na vana lavantsongo. Vavanuna van’wani na vavasati votala laha nsati un’wana na un’wana ari na muti wayena na vana va yena, kasivanwana avari na tiyindlu to hambana emutini wuri wun’we.

Mimiti leyintsongo ayiri na muako wun’we, kambe yin’wana ayiri na yindlu, tiyindlu tale handle, dulu rohlayisela swakudya na xitanga. Tiyindlu leti ati hlanganisiwa hi maguva lawa aya endliwa hi misava. Maxaka na vanghana avatala kutshama ekusuhi na kusuhi, tiyindlu ta vona ati akiwe e kusuhi na kusuhi, ngopfu ngopfu e Lesotho, laha masimu lawa ya biyeleriweke akuri wona yava hambanyisaka.

Matshamelo ya muganga wale makaya ayaya hi milawu yintsongo, leyinga antswisiwaka kuya hi leswi munhu aswilavisaka xiswon xikan’we na swilaveko swa ndzhawu yoleyo. Khale, muti wa hosi awuri exikarhi ka switandi, laha yindlu ya nsati lonkulu ayiri kwala tlhelo, kutani ta vavasati lavan’wani ti landzelelana kuya hi vukulu bya vona. Huvo 'lekhotla' ayiri emahlweni ka yindlu ya hosi kutani etlhelo ka yona akuri na xivala xa tihomu na xa tihanci.

Translated by Ike Ngobeni