Ṋotshi na u Bebisa Tshimela

©Marinda Louw

Research on canola shows that pollination by bees increases the number of pods per plant, seeds per pod and seed weight.

Ṋotshi dzi ḓivhelwa mutoli wadzo na zwinwe zwibveledzwa zwine dza bveledza. Huna zwithu zwa ndeme zwine ṋotshi dza ita nga u kona u bebisa tshimela. Hezwi ndi zwithu zwine zwa takula tshirunzi tshazwo.
Afrika Tshipembe zwinwe zwimela zwi vha zwo ḓitika nga u bebiswa nga ṋotshi uri zwi kone u bveledza mitshelo. Hezwi hu vha ho katelwa strawberries, blueberries na blackberries,zwimela zwa mapfura sa almonds na macadamia nuts. Mitshelo sa plums, pears na apples zwi ya ṱoḓa notshi uri dzi bebise uri zwi kone uvha na mitshelo.

Mufuwi wa Ṋotshi na Mufuwi wa Zwimela

©Louise Brodie

In the Western Cape, the Cape bee (Apis mellifera Capensis) is used for pollination of fruit crops.

Zwa thendelano vhukati ha mufuwi wa notshi na mulimi na uri ṋotshi dzi kone u bebisa zwimela zwi vha zwi tshi khou bva kha zwe vha tendelana na kha tshaka dza zwimela vha ralo vho Dr Tlou Masehela vha South African National Biodiversity Institute (SANBI).
Kha citrus na canola hune a hu ṱoḓei ṋotshi, ahuna mbadelo kha rabulasi i tshi ya kha mufuwi wa ṋotshi, fhedzi rabulasi anga tou ṱoḓa u livhuwiwa khamusi nga mutoli.
Uri akone u bebisa kha zwimela zwine zwa nga apples na plums, rabulasi uya badela mufuwi wa ṋotshi. Hune havha na zwimela zwine zwa vha zwo ṱangana zwa u ṱavhiwa na zwine zwa tou ḓimelela nga zwone zwiṋe rabulasi na mufuwi wa notshi vha nga vha na thendelano uri vha ḓo livhuwisana hani.
Kha dzinwe nyimelo hu ya vha na thendelano kana ha vha hu sina, fhedzi vhathu vhanzhi vha ya badela na hone havha na contract vhukati ha mulimi wa zwimela na mufuwi wa ṋotshi.

U Ḓura ha zwa u Bebisa Zwimela

Zwa u fhungudzea ha u zwima Afrika Tshipembe zwi ya fhungudza na u bveledzwa ha mutoli nga 10-12kg uya nga mmbi nga nwaha. Hezwi zwi vha zwi fhasi vhukuma wo vhambedza na USA 30kg nga nwaha na Australia 50kg nga nwaha. U tshi nga engedza mutengo wa mutoli Afrika Tshipembe u fhasi wa dovha wa vha fhasi ha mutsiko kha vhane vha ḓisa ine ya sa ḓure hune ya vha i tshi khou ita R50/kg (2017). Hafhu, hei mitengo i vha i fhasi vhukuma musi u tshi i vhambedza na USA (R75/kg) na Australia (R80/kg).
U bveledza zwiṱuku na mutengo wa mutoli zwi vha zwi tshi khou bva kha u gonyisa vhundeme ha u badela tshelede ya u kona u bebisa zwimela Afrika Tshipembe.
Dzi ṱhoḓuluso nga Mike Allsopp wa Agricultural Research Council (ARC) na Dr Masehela nga 2017, vho ṱalutshedza mutengo wa u bebisa uri u vha u tshi khu ambiwa u ṱoḓiwa na u vha hone azwi vhi zwi vhukati ha zwimela na khalanwaha.
Kha ḽa America zwimela zwine zwa tavhanya ubva maluvha sa blueberries na almonds zwi ya lwela u bebiswa, zwa gonyisa mutengo wa u bebisa. Dzi ṱhoḓuluso dzavho dzo sumbedza uri nga murahu ha maḓuvha maṱuku mutengo wa u bebisa almond wa gonya ubva kha $35 uya kha $180 nga mmbi. Zwimela zwine bva maluvha u lenga kha khalanwaha u fana na apples dzi nga wana mmbi dza u bebisa na hone nga mutengo wa fhasi.

Mbadelo ya u Bebisa

Macadamia nut flowers produce both nectar and pollen.

Afrika Tshipembe zwi ya tendelwa u badela. Hezwi zwithu azwi tevhedziwi nga vhoṱhe, zwi ya bva na kha zwimela. Zwinwe zwimela zwi ya ḓisa mutsiko kha ṋotshi u fana na berries, pumpkins, macadamia na litchis zwine zwa sia vhafuwi vha ṋotshi vha tshi ḓurisa vhukuma kha hezwi zwimela.
Tshelede ya u bebisa i ya vhalelwa u fana na musi u tshi khou dzi tshimbidza na zwiḽiwa, swigiri na mushumo.
Tshelede ine ya vha yo tendelwa u badelwa nga 2018 ndi R802 kha bulege nthihi. Bulege nthihi hu vha hu fhethu hune ha nga vha maduvha a 21. Ndi gabelo ḽa u bebisa. Nga murahu ha hetshi tshifhinga mufuwi wa ṋotshi anga ṱoḓa heyo tshelede kana a ambedzana na rabulasi.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe