Alpacas ndi zwifuwo zwine zwa vha na thumbu nna, zwine zwi ya kona u kondelela na nyimelo ine ya vha uri iya konda ya u rothola. Afrika Tshipembe dzi vha dzo vhewa fhethu hune ha vha na mutsho une wa vha uri wo linganela, hune dza nga kona u thogomeleliwa zwine dza la zwone uri dzi kone u bveledza Fleece ine ya vha ya vhudi. Dzi Alpacas dzi ya geriwa luthihi nga nwaha.
Zwifuwo zwi nga kha di tangana tshifhinga tshinwe na tshinwe kha nwaha - dza tshisadzi dzi dzone dzine dza ita uri dzi tame. Naho zwo ralo zwi ya tendeliwa, uri crias (vhana vha alpacas) vha bebiwe mafheleloni a tshilimo (Thafamuhwe uya kha lara) u fhira uri dzi vhe hone vhuria.
U Rengiwa ha dzi Alpacas
Unga kona u renga dza vhudi dzine wa nga dzi swikelela, hezwi ndi tsivhudzo ubva kha vha alpaca Afrika Tshipembe. Vhane vha kha di tou vha vhaswa vha nga nanga ufuwa SA Studbook-zwifuwo zwine zwa vha uri zwo nwaliswa na hone unga shumisa masheleni ane a swika R 20 000 - R 25 000 (2019) kha dzine dza vha dza vhudi dza tsadzi dzine dza vha uri dzo di hwala. Herdsire alpacas (dza tshinna dzine dza nga shuma kha u bebisa) dzi nga dura u swika kha R 15 000 - R 18 000 na u fhirisa vha ya humbulela vho Dr Gavin Lindhorst, vhone mubebisi na mutanganedzi ubva kha manwe mashango. Alpacas dzi ya shuma sa tshithu tsha u lavhelesa bulasi na hone zwine zwa vha zwi tshi kha di vha zwituku azwi duri u fana na zwine zwa do beba.
Unga kona u dalela vha bebisi vha Alpaca uri u kone u guda zwinzhi na zwiimo, na divhazwakale ya u beba, u lavhelesa zwifuwo, fibre na u sedza dzine dza vha dza tshinna dzine dza shuma kha sambi. Arali u tshi khou toda u tavhanya u fhata sambi, u fanela u thoma nga dza tsadzi dzine dza vha uri dzo di hwala, vha ya tsivhudza vho Dr Lindhorst.
Nga nnda ha uri zwifuwo zwi ya bva zwi tshi khou bva Chile na Peru, vha Afrika Tshipembe vho no di tanganedza dzine dza vha dzi tshi khou bva Australia. Dza Australia hu vha hu dza bloodlines, dzina u nwaliswa hune ha vhonala dza dovha dza sumbedza zwine zwa vha zwihulwane zwa alpaca vha ralo vho Dr Lindhorst.
U tshi nga engedza, zwifuwo zwa Australia zwi vha zwi tshi di tou nga zwifuwo zwa hayani zwi vha zwi tshi khou di diniwa nga zwithu zwine zwa nga zwilumi zwa nga nnda na malwadze, ngeno huna uri dzi alpaca ndowelo ya dzo ndi ya dzi thavhani dza Andes (+3 000 m) kha vhupo hune ha vha uri ho kunakiswa.
U Fuwa dzi Alpacas
Alpacas unga dzi fuwa u tshi khou itela musi dzi tshi beba kana u lisa zwifuwo, fhedzi zwine zwa vha uri wo dala ndi zwa uri dzi vha dzi tshi khou fuwelwa fibre ya hone na nama. Hezwi zwi vha zwi khou tou bva kha lushaka lwa zwifuwo fhedzi na nga ula zwithu zwine zwa vha na mutakalo na ndila ya kulangele. Sa tsumbo, u langa zwine dza la u fhungudza unga vhaisala ha fibre (mahatsi na mipfa) nga tshifhinga tsha u gera.
Alpaca dzi litshiwa kha pfulo ine ya nga ya kikuyu kana Eragrostis dzinwe dzi ya iswa kha dzi fynbos Karoo. Pfulo yadzo inga kona u tanganiswa na zwithu zwine zwa nga dzi (grains, pellets, mineral mix, na zwinwe). Kana zwiliwa zwa donngi zwo tanganiswa na dzi protein dzine dza vha uri dzi fhasi nga protein na dzi pellet na mbeu dza lupin. Hezwi zwi ya kona u tutuwedza uri fleece i vhe ya maimo a nntha; protein nnzhi iya ita uri fibre i khwathe. Ndi zwa ndeme u divha uri alpaca iya kona u wana pfushi na kha mahatsi ane avha uri ndi a fhasisa, fhedzi vhafuwi vha ya tutuwedzwa uri vha songo litsha u fha mahatsi avho pfushi.
Zwi ya tutuwedziwa uri na bulasi li vhe lihulwane uri dzi sa lele fhethu huthihi. U fanela u sedza na uri dzi a fhedza pfulo yothe. Hu fanela uvha na fhethu hune ha vha uri yo ya nga u fhambana uri dzi le uya nga u fhambana ha zwigwada u fana na dzine dza vha uri dzo di hwala kana dzine dza vha na vhana, dza tshinna na dzine dza vha thukhu dza tshinna, dzi khou hula ho dzine dza fanela u thogomeleswa - dzine dza nga toda mushonga kana pfushi ine ya vha uri yo khethea.
Alpacas dza tsadzi (hembras) dzi ya vha dzo no lugela u beba dzi na minwedzi ya 18 uya kha 22 dzi ya kona u beba nwana muthihi nga murahu ha maduvha a340. Nga murahu ha vhege mbili dzo beba, iya kona hafhu u dovha ya di hwala. Uri u wane malwelavanda zwi ya konda vhukuma kha hezwi zwifuwo.
Nala na mano a nntha zwi fanela ulondiwa zwa fhungudzela arali zwo tea na u thavhela zwi fanela u itwa nahone zwi ya fana na zwine zwa itwa musi hu tshi khou thavheliwa nngu. Hezwi hu vha ho kateliwa na u tsireledziwa nga tshitshili tshine tsha vhidziwa upfi bluetongue virus, Rift Valley fever na Clostridia.
U Geredzeliwa ha dzi Alpaca
Alpacas dzi geredzeliwa luthihi nga nwaha, kanzhi zwiitwa nga Lutabvula-Khubvumedzi kana tshimedzi zwi tshi khou bva na kha nzulelo ya mutsho, dziya thoma u geredzeliwa dzi tshi kha di tou vha na minwedzi ya rathi. Hu shumiswa zwishumiswa zwithihi zwine zwa shumiswa musi hu tshi khou geriwa dzi nngu, fhedzi hu ya vha na lufhanga lwo khetheaho lune lwa nga shuma lune lwa kona u gere u swika kha 4 mm kha muvhili na fibre. Dzina lukanda lune lwa vha uri lwo khwatha u fhira nngu na hone dzi fanela u geriwa hu tshi khou londiwa vhukuma u shavha uri dzi sa do vhaisala.
Hedzi dzi fleece ubva kha mukulo u swika mutshilani na u mona na matungo ndi dzone dzine dza vha dza maimo anntha. Hezwi zwi vha zwi tshi khou vhidziwa upfi prime kana zwa u thoma. Zwa vhuvhili ndi dzi fibre dzine dza vha kha milenzhe na kha mukulo. Dzi fibre dzine dza vha kha thoho na kha bonnet dzi geriwa musi dzo no lapfa dzi tshi vho ita uri alpaca isa tsha vhona fhedzi dzi ya shuma zwi sa dini sa vhunga dzi tshi suvhesa.
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe