Divhazwakale ya ma Ndebele

Tshaka dza maNdebele dzo Khethekanyiwa

©Dr Peter Magubane
Divhazwakale ya MaNdebele i vha yo katela vhukati ha centuary ya vhu 19 he tshi tshavha tsha maNdebele Kekana tsha bva zwigwada zwivhili, zwe zwa do phadalala u mona na zwikwara, miedzi na ho adzaho ho monaho na hune namusi ha vha Potgietersrus, Zebediela na Pietersburg. Hezwi zwigwada zwo vha zwi tshi khou bvelela zwina maanda zwo dala u mona na tshitshavha tsha ma Sotho, ha kona uvha na zwithu zwinzhi zwa mvelo zwine zwo do shanduka. U tshi nga tou amba zwothe, we a vha a tshi khou do vha khosi ya Manala na Ndzundza u vha na u kona u londa zwithu zwa mvelo, na u kona uri hu ambiwe luambo lwa vhukuma. Zwa u ola dzi nndu, mishumo ya malungu na zwa u dola zwine zwa dzula u ambiwa hu tshi ambiwa ma Ndebele zwine vhunzhi hazwo zwa vha zwi tshi khou bveledzwa nga vha Ndzundza vha kale vha vhukovhela ha Transvaal. Nga vho 1820, ha vha na vhutanzi uri huna u tshinyadziwa vhukati ha midi ya vha Ndzundza tsini na Steelpoort. Hohu u phadalala ha midi ho vha hu tshipida tsha dzi khakhathi dza khosi Mzilikazi na vhatevheli vhawe, na dzi ndwa dza nga murahu ha lufu lwa khosi vho Magodongo. Ubva nga vho 1840, vhatshena vha dzi bulasi vhe vha vha vho pfulutshela dzi thavhani mbalo yavho ya vha i tshi khou dala ubva nga 1830 vha thoma u dzula kha vhupo hune ha dzula vha Ndzundza. Madzulo a mavhuru havha vhukati ha mulambo wa Olifants na Steelpoort, fhedzi dzi dorobo hedzi na uya hune ha dzula hone khosi ha Konomtjharhelo, ho dzhiiwaho nga vha Ndzundza regent Mabhoko, vha thoma mavhuru na u fana ha vha Ndzundza. U edzisa u luvha mahosi kha mavhuri zwa bala. Havha na u edzisa u amba zwine zwa swika luraru zwine na zwo zwo bala, dzi ndwa dza hone ho vha ho tangana ma Swazi na mavhuru, vhanwe mavhuru vho mbo di tuwa henefho ngeno vhanwe vho vhona maanda ane avha na Mabhoko vha dzula vha muluvha. Nga murahuni nga vha 1860 na 1870. Maanda avha Ndzundza ovha ono vha nntha kha vhupo.

Nndwa na Mavhuru

Nga murahu ha 1877, na u dzhena ha vhathu vha British kha la Transvaal na u kundiwa ha vha Pedi nga vha British nga 1879, u kalana ha maanda ha sudzuluwa kha u diimisa ha Afrika kha vhupo. Nga tshifhefho tsha 1883 havha na nndwa vhukati ha mavhuru na MaNdebele fhasi ha khosi vho -Nyabela nahone ha vha na u konda na ndila nnzhi dza u nga kunda nga mavhuru nga kha ndaela ya Piet Joubert. Lwa minwedzi ya malo, Nyabela na havha vhathu vha Ndzundza vhe vha vha vho vhea madzulo afho are Steelpoort vha mbo di tangana Konomtjharhelo. Ha da vhutanzi vhuswa, ha uri vha Ndzundza vho di wanela madzula a vho hunwe hune havha uri ho vulea. Ha vha na u tshinyadziwa ha zwimela zwa ma Ndebele na u tambudzwa ha zwifuwo ho vha hu mishumo ya vhuhosi, ngauri vhathu vha hone vho vha vha tshi khou tea u luvha.
Nga nwedzi wa Fulwana Nyabela a tenda mulandu atuwa hune a dzula hone lwa u fhedzisa, ngeno mavhuru o kundaho vha tshi dzhena. Nyimelo yo diswaho nga vhe vha kunda yo vha i tshi khou konda vhukuma. Nyabela na minwe mirado ya mahosi vha fariwa, na mashango avho adzhiwa nga mavhuru zwi tshi khou bva kha uri ndi nnyi o thomaho u swika. Mavhuru vho kundaho u thoma ndi vhone vhe vha do thoma u nanga mavu ane avha uri o nona. Hezwi zwa amba uri vha Ndzundza vha vha vha tshi khou sokou mona mona na dzi thavha hu tshi katelwa na kha vhupo ha Lydenburg, Middelburg, Standerton na Wakkerstroom.

MaNdebele kha Mabulasi a vha Tshena

Kha bulasi la Kafferskraal, hu sa tou vha ho kule na kha capital, vha MaNdebele, vha ita zwa ngoma dzavho (wela) kha madzulo a mavhuru. Vhuhosi vhu sina shango, vhane vha dzhiwa sa vhathu vha si tsha tshilaho, vha ita zwinwe zwithu nga murahu ha minwaha miraru vho tshinyadziwa lwa tshothe.
Kule kha u nga fema zwithu zwa vho zwa mvelo, hezwi zwo toda u lapfa vhukuma zwine zwa nga vhanga na u khakhisa matshilo a duvha na duvha na zwithu zwa mvelo zwino zwine zwa dzhiwa sa zwimangadzo zwa MaNdebele.
Vhanwe vho vha vha tshi khou humbela kha vhadzula tsini vha vha Pedi, fhedzi zwo itwa nga MaNdebele musi vha tshi khou dzula kha bulasi la vhatshena. Vhathanga vha Ndzundza vha tshiita dzi ngoma dzo vha dzi tshi vha dzi tshi khou sumbedza zwipida zwa ma Pedi zwi tshi khou amba u langiwa lwa tshothe nga mahosi u fhira uya kha midi yo khethekanaho ya vha Nguni. Ndi zwone zwo itaho uri maNdebele vha ye vha dzule kha mabulasi avha tshena, zwa tendela khosi uri i vhuse hu sina ndavha uri i khou vhusa kule na vhalanda vhayo. Ndila ya u ola ya vha Ndzundza, yo bva kha zwa vha Pedi, ya kona uvha na mvumbo yazwo nga vho 1940 musi vha tshi khou dzula bulasini.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe