Migingiriko yin’wana yati polotiki

© Eric Miller

Nese e Soweto

Endzhaku kaloko atava a hetile exikolweni xale henhla, Albertina Sisulu u tekile xiboho xakuva aya dyondzela vunese. Hi lembe ra 1940 u sungule ku tirha e Johannesburg General Hospital, laha a tirha na nsati wosungula wa Nelson Mandela, Evelyn. Laha hilaha manana Albertina anga sungula kutirha kona na sesi wa jaha rayena hinkarhi wakona, Barbie. Vutomi tani hi xichudeni xa vunese abyinga olovi.

Albertina ahlangana na ku nyenyemuriwa na xihlawu-hlawu hi vatirhi kulorhi va nhlonge yobasa, hambi lava avari e hansi ka yena hi xiyimo entirhweni. Kuyisa emahlweni, a fanele ku tirhisa muholo wa yena lowuntsongo ku hakelela yunifomo leyi a yi ambala entirhweni naswona nkarhi wotala a tshama e hostele ya tinese.

Tani hi midwife, Albertina a vhakela swigulani ema lokixini naswona leswi aswi endla hiku famba hi milenge. Albertina a fanele kuva a rhwala switirhisiwa na mirhi hi milenge laha a nghena hi muti hi muti. Leswi aswi rhwariwa hi sutukhesi enhlokweni. Albertina usungule kuva Registered Nurse hi 1944 na midwife hi 1954. Hi 1980 u thoriwe kuva nese leyikulu ya xibedlhele lexintsongo xa Orlando East, e Soweto.

Uyile emahlweni a tirha kona kufikela loko ata huma phexeni hi lembe ra 1983. Kusuka kwalano aya tirha eka Dr. Abu Baker Asvat, dokodela loyi a tiyimele hi yexe e Soweto. Un’wi pfumelerile kuyisa emahlweni migingiriko yayena hinkarhi loyi an’wi thorile naswona lava mbirhi vavile na vuxaka byikulu swinene. Uyile emahlweni a tirha eka yena kufikela loko dokodela ata dlayiwa hi lembe ra 1989.

Xirilo xa vamanana na vana

Hi malembe yava 1950’s Albertina uvile xiphemu xankoka xa Federation of South African Women. Ari emahlweni ka lava a va lwela ntshikelelo wa rimbewu naku macha vakombisa kuvilela eka milawu ya mapasi. Albertina ari xiphemu xa lava ava thola tinese kuva tiya tirha e tikweni ra Tanzania kuya teka ndzhawu ya tinese tale Britian letinga suka etikweni leriya ra Tanzania rikuma ntshunxeko hi lembe ra 1961. Hi 1983, ari xandla xa president wa United Democratic Front (UDF).

Hi 1989 a rhangele vurhumiwa bya varhangeri va UDF kuya e Europe nale USA kuya hlangana na varhangeri va matiko lawaya leswaku vata vavikela hi swirilo swa ma-Afrika Dzonga yotala hinkarhi wa xihlawu-hlawu. Migingiriko leyi hinkwayo ayita yiri na hakelo yayona, leswi aswi katsa ku xanisiwa hi maphorisa, kuyirisiwa hambi ku pfaleriwa.

Loko kulwela ntshuxeko swiherile naswona Afrika Dzonga yitava yikume xidimokirasi endzhaku ka nhlawulo wa mani na mani wa 1994, Albertina Sisulu uve xirho xa palamende naswona xikongomelo nkulu xa yena akuri xirilo xa vamanana na vana.

Kutlula 50 wa malembe, vutomi bya Albertina ubyi hanye arikarhi a tiyimisele eka Albertina Sisulu Foundation laha a tirhela ku antswisa vutomi bya vana na vadyuhari. Utlhele a sungula Albertina Sisulu Multipurpose Resource Centre/ASC leyi ayi kongomisiwe eka kuhluvukisa ndzhawu ya Orlando West, ndzhawu ya vaaki laha manana Sisulu ava tshama kona.

Ndzhawu leyi yi langutane na vutomi bya vaaki na kuhunguta kutikeriwa, kunyikela vukorhokeri byo fana na lebyi landzelaka: Xikolo xa vana lavangana swilaveko swohlawuleka, xikolo xa tindzumulo, ndzhawu ya vantshwa lavangariki exikolweni lava hanyaka na vutsoniwa laha vanga dyondzelaka mintirho leyingata endla leswaku va tholeka nakuva va hoxa xandla eka ikhonomi ya tiko. Nongonoko lowu langutanaka na swakudya, holo ya vaaki ya mintirho yohambana hambana, nongonoko lowu pfunaka vaaki

Translated by Ike Ngobeni