Masungulelo yo Fuwa Mipfundla lawa ya Kotekaka

© Karoline Steenekamp

Eka mindyangu yotala ya Afrika Dzonga swinyanya kutika kuva na muti lowunga na swakudya swotala ti protein, letinga na nkoka eka kukula na rihanyu lerinene. Loko ndyangu kumbe va aki vanga se languta mpfundla tani hi swakudya, kuna swilo swotala leswifaneleke kuva kona.

Xirhapa xa matsavu xa laveka. Swina nkoka kuva na xirhapa leswaku xita tisa matsavu lawanene leswaku yata pfuna ndyangu lembe hinkwaro.

Kutshama kuri eku cheletiweni.

Hoko leyingata sirhelela mpfundla eka maxelo, swiharhi leswi dlayaka nakuva yitisa ndzhawu yakahle yotshama eka yona eka mpfundla wun’wana na wun’wana.

Mudyondzisi na muleteri wa ntokoto loyi angata tiyisisa leswaku rifuwo ra humelela naswona akuna khombo roka kunga khomiwi kahle ka mpfundla hikokwalaho ko pfumala vutivi.

Hikokwalaho Kayini ku Fuyiwa Mpfundlha?

Swivangelo swo fuwa mpfundla swikatsa leswi landzelaka:

Xosungula, Mpfundla wukula hiku hatlisa naswona wusungula timhaka ta masangu loko wuri na 5-8 wa tinhweti, naswona swiya hi muxaka wa wona. Mpfundla wutswala ngopfu vana kambe votlula 10 vakala swinene. Mpfundla wukota kutswala exikarhi ka 5 na 8 wa vana hikan’we endzhaku kaloko wutswale ka 4 kumbe ka 6 hi lembe kuringana malembe manharhu kumbe ntlhanu naswona swiya hiku yihlayisisiwe kuyini laha yinga fuyiwa kona. Xavumbirhi, mpfundla wilava ndzhawu yintsongo swinene loko kupimanyisiwa na swiharhi swin’wana swa nyama, laha swinyikaka vuhumelerisi byale henhla swinene bya nyama eka swiharhi leswifuyiwaka.

Mpfundla wukota swinene ku cinca swakudya swoka swinga talangi ti protein leswaku swiva natona naswona wukota ku humesa 2.72 kg ya nyama kusuka eka swakudya swoleswo na mati lawa homu yilavaka wona kuva yihumelerisa 450 gm wa nyama. Matimba lawa yatirhisiwaka hi kg, ntiko wakona wuva wuri ehansi ka watinyimpfu kumbe tihomu.

Mpfundla awuphikizaneli swakudya swavanhu naswona wukota kudya malakatsa yo huma exitangeni, engadeni na swimilani leswi tsuvuleriweke hambe leswi swinga hlohleteriwiki leswaku swiva swakudya swa wona ntsena.

Leswi Humaka eka Mpfundlha

Mpfundla wuhumesa swakudya swotala swinene leswi dyiwaka no xavisiwa, hinkwaswo leswinga vaka swankoka ku humesa swin’wana swakudya. Swin’wana swa swona kungava voya bya wona lebyinga hlangeletiwaka no rhumeriwa eka lava tirhaka hibyona. Madzovo yanga tirhisiwa eka swilo swa fexeni laha kunga endliwaka swotala kusuka eka swotlangisa swa vana, mimetse, tintanghu tokufumela naswin’wana naswona swinga endliwa hi voko. Xivindzi xa mpfundla xinga tirhisiwa eka ku endla swinwana swakudya.
Manyoro yakona yanga tlhelerisiwa exirhapeni kuya pfuneta kunonisa xirhapa kumbe kuhoxiwa emaphakitini kutani ya xavisiwa. Kuya hi muxaka wa mpfundla wa kona na malembe ya wona loko wudlayiwa, ntsumbu wawona wu endla exikarhi ka 50% na 65 % wa ntikelo lowu yivaka na wona loko yaha hanya, laha kwalomu ka 78% na 87% kunga leswi dyekaka. Xohetelela, nyama ya mpfundla yitele swakudya swo aka miri naswona ya nandziha. Yina ti protein totala swinene leti gayelekaka kutlula swiharhi hinkwaswo.
Nyama ya mpfundla yina 21.8% wati protein leti gayelekaka kasi huku yona yina 20% ivi nyimpfu yivana 15.7%. Ku tatisa kwalano, yina mafurha yantsongo swinene na cholesterol yale hansi yitlhela yifuwa hiti minerali, nyama leyi yampfundla yikahle swinene eka madyelo yohambana hambana naleka vanhu lava nga eka swamintlangu.

Translated by Ike Ngobeni