Ku Voniwa ka Yingwe

©Shem Compion
Vito ra yingwe (Panthera Pardus) ritsavuriwile kusuka eka marito ya xi Greek lawa ya vulaka nghala na panther, hikuva aku tshembiwa leswaku yingwe ayiri nkatsakanyo wa nghala na panther. Yingwe yihlamuseriwa tani hi yin’wana ya swiharhi leswikulu leswi kotaka ku nyandlamela no nyenga ngopfu leswi dyaka nyama.
Yingwe ya xi Afrika yahambana kuya hi swiyimo xikan’we na muhlovo kuya hi laha yikumekaka kona na vutshamo bya yona. Kuya hiva South African National Biodiversity Institute (SANBI), muhlovo wa yona wusukela eka xitshopani xo basuluka kuya eka nsuku kumbe tawny, laha kungana ntima na nhlanganelo wati strawberry lowu vangiwaka hiti gene letinga tekeleriwa kusuka eka vakokwani vakona.
Yingwe yale Cape kusuka etintshaveni tale kusuhi na lwandle e xifundzheni xa Western Cape i tintsongo nyana hi xiyimo loko tipimanyisiwa na tin’wana leti kumekaka e tikweni hinkwaro hiku angarhela, laha ta xinuna leti tikaka kwalomuya ka 31 kg xikan’we na taxisati letinga kwalomu ka 21 kg. Ta xinuna e ntangeni wa swiharhi wa Kruger National Park, hiku hetiseka, tinga tika kwalomu ka 58 kg, laha ta xisati titikaka kwalomu ka 37,5 kg.
E handle ka leswi, kaya nkulu ra yingwe yale Cape irikulu swinene hikokwalaho ka kukala ka swakudya eka ndzhawu yoleyo, leswinga exikarhi ka 200 km² na 1 000 km², loko ku pimanyisiwa na leti tikumekaka entangeni wa Kruger National Park, laha kunga exikarhi ka 25 km² kuya eka 50 km².
Laha ti cheetahs tingana mavala ya tona, tiyinygwe tina swirhendzevutani swa swicoticoti leswitivekaka tani hi ti rosettes eka miri wa tona naswona tina swicoticoti swantima emilengeni, nhlokweni, matlhelo xikan’we nale ka milenge yale ndzhaku. Tiyingwe tina swicoticoti swotala swinene naswona atina milayeni yantima exikandzeni kukota ya cheetah.
Tiyingwe titsakela tindzhawu letingana mintsandza na swintshabyani laha kunga pfuleka naswona ati tsakeli laha kungana byasi lebyikulu. Kuya hiva SANBI, tindzhawu ta switshabyani titala ku hlawuriwa tani hi tindzhawu leti tihlayiselaka kona vana vatona naswona tikota kuyima kona loko ti lava kukota ku vona valala vatona. Tiyingwe tiva tilulamerile masangu loko tiri kwalomu ka 24 wa tinhweti hi vukhale, titala kusungula kutswala vana loko tiri na malembe yanharhu hi vukhale. Vana vambirhi kumbe vanharhu vatswariwa hinkarhi un’we endzhaku ko biha emirini kuringana kwalomu ka 100 wa masiku.
Vana va tswariwa kutani vatumbetiwa eka swihlahla leswinga tlhuma swinene. Switala kuva e khombyeni eka lembe rosungula ra vana lava, ngopfu ngopfu loko vahanya laha swakudya swikalaka swinene. Kuya hi SANBI, mafu ya swivanani swa tiyingwe swile xikarhi ka 35% na 90% kuya hilaha titshamaka kona. Ta xisati tikurisa vana vatona tingari na mpfuneto. Vana vakonavatala kusukela vatswari loko vari na 15 wa tinhweti hi vukhale.

Ku Dlaya na Madyelo

©Roger de la Harpe
Tiyingwe titala kuva titlhariha swinene navusiku, kambe tingava taha tlharihile na mixo loko tinga kavanyetiwi hi nchumu. Swakudya swatona swisungula eka switsotswana kuya eka swihadyani leswi mamisaka xikan’we na swinwana leswi dyaka nyama, kambe titsakela ngopfu swakudya leswitikaka exikarhi ka 10 kg kuya eka 40 kg. Nhlayo ya ti caracal na jakalas yitala kuya ehansi eka tindzhawu leti tifanelaka tiphikizanelaka swakudya na tiyingwe.
Kuya hi Predation Management Manual, yingwe yitala ku karhata swifuwo eka tindzhawu leti swakudya swin’wana leswi tinga dyaka swikalaka. Tiyingwe titiveka kuva tidlaya swifuwo swotala kutlula leswi tilavaka ku dya swona, kambe tita dya xiharhi ha xin’we xin’we kuya hinkarhi.
Tiyingwe tina ntikelo nyana xikan’we naku tiyela kutlula ti cheetahs, leswi swi endla leswaku tinga koti kuva tihlongorisa kambe ta dodela kutani ti juma xiharhi lexi tilavaka kuxi dlaya. Xiharhi xolexo xita khomiwa hinkolo kumbe nhamu kukondza xihelela hi moya kutani xikokakokiwa kuya eka ndzhawu leyi xingata dyeriwa kona tihlayisekile, xikombiso, laha kunga tlhuma swinene, emaribyeni kumbe e henhla ka nsinya. Minkhwalalati yaku koka kokiwa ka xiharhi lexinga dlawa kuya laha xinga yisiwa kona yitaa sala yi vonakala.
Masalela ya min’wala yanga vonaka laha xisutini xa xiharhi kumbe eka makatla ya xifuwo lexikulu xale kaya, kasi nkolo wa swihadyani leswintsongo yinga kumeka yitshovekile. Kuya hi Predation Management Manual, kuva na voya byotala lebyi tsuvukaka, laha yingwe yidyaka kusuka endzhaku kuya endzeni hile ka milenge yale ndzhaku naswona yidya kuringana 1 kg kuya eka 2 kg ya nyama. Aswitalanga leswaku tiyingwe tisusa swalendzeni swa xiharhi.

Vulawuri

©Shem Compion
Tiyingwe i swiharhi leswinga sirheleriwa naswona exifundzheni xa Western Cape, kova ntsena vatirhi va vuhlayisi bya swiharhi lavanga pfumeleriwa ku rhiya tiyingwe. Eka swifundzha swin’wana, van’wamapurasi vafanele ku kombela mpfumelelo wakuva va rhiya tiyingwe naswona vafanele kuva vativisa vahlayisi vantumbuluko loko se vaphasile.

Anatolian sheepdogs na tidonki tive kote ku tirha kahle swinene eka kusivela nhlaselo wa tiyingwe, kambe timbyana na tidonki swifanele kukurisiwa na swifuwo swin’wana leswaku swita kota ku sirhelela kahle swifuwo. Ku endla darata xikan’we naku endla swivala swa swifuwo naswona swinga pfuna.

Translated by Ike Ngobeni