Ku Phamela Timbuti e Madyelweni

©Chris Daly
Madyelo (misava leyinga mila byasi) leyi talaka kuva ehenhla hi energy nati protein loko byiri ekukuleni. Hambiswiritano, loko byirikarhi byikula byina ndzongho wale henhla swastika kuva byi dyiwa hi mbuti ya xisati leyi tswalaka swinene kumbe ximbutani lexi kulaka hi xihatla kudya byasi byotano kuva ti fikelela swakudya leswi lavekaka. Ku engetelela kwalano, tani hi leswi swimilani swa madyelo swikulaka, nantswo wa swona na kugayeleka swa hunguteka, se swina nkoka ku cinca cinca madyelo leswaku swimilani switshama swiri eku kuleni. Ehandle ka nkarhi wokula, hay yi hundzuka swakudya leswi dyiwaka ngopfu hi timbuti.
Ryegrass yi nantsweka kahle hinkarhi waku dyiwa hi swifuwo kufikela yi kula hi September kuya eka October. Kikuyu yi olova ku tiya naswona yingaha nandzihi, ngopfu ngopfu emakumu ya ximumu. Tiyisisa leswaku awu phameli swakudya leswinga tala (energy kumbe ti protein tale henhla swofana na wheat kumbe soybean meal) – hikuva swita durha. Kambe unga languteli swotala kusuka eka madyelo kutani u phamela swakudya swintsongo swa masi, swita hunguta vuhumelerisi bya mbuti.
Minkarhi wo dya yifanele ku lawuriwa kuva yifambisana na minongonoko yo nonisa no cheleta loko kungase dyiwa leswaku swita fambisana. Siya nkarhi woringanela endzhaku ka ku cheriwa ka manyoro (loko kungase dyiwa) ku hunguta khombo rakuva swifuwo swidya phoyizeni leyinga eka manyoro. Swingava na nkoka kuva u tsemeta masalela lawa yanga tiyela ya byasi bya khale emaninginingini ya nguva.

Ku Engetelela Mphamelo wa Timbuti eka Madyelo

©Marinda Louw
Laha madyelo yanga wona ya phakelaka roughage, xiphiqo lexikulu kutava ku teka xiboho xaleswaku dry matter (DM) leyi dyiwaka yitava yihi. Loko kuri na nkatsakanyo wunwana lowu phameriwaka, timbuti tinga cinca leswi tidyaka kutani tidya kantsongo emadyelweni. Loko madyelo yangari kahle, swakudya swinga tatiseriwa hi 200 - 350 gm ya nkatsakanyo hi xifuwo/siku kuya hi vukhale. Leswi vange i "eye of the stockman" swina nkoka leswaku n’wamapurasi akota naku tlhoma tihlo eka matikhomelo ya timbuti eka kucinca eka vukona naku nandziha ka madyelo.
Van’wamapurasi vafanele ku pimanyisa nhlayo leyi tekiwaka ya DM kusuka eka madyelo na swakudya swo engetelela hindlela leyi lavekaka. Loko n’wamapurasi a ehleketelela leswaku kuna nhlayo yale henhla ya DM leyi dyiwaka kutlula leyi vanga pimanyisa yona, vanga hunguta nhlayo eka nkatsakanyo yo engetelela. Loko vuhumelerisi bya masi byi hunguteka hikokwalaho ka ku cinciwa ka swakudya, nkatsakanyo wa swakudya wulava ku tolovetiwa eka ku cinca ka kuhunguteka ka vuhumelerisi bya masi ahiswa nkarhi hinkwawo. Timbuti ta masi tilava grain eka swakudya swatona kuva yi seketela kuhumelerisa masi.
Timbuti letinga biha emirini (4 wa tinhweti tosungula) tifanele kuva na madyelo yakahle swinene kuringana 5 wa ti awara hi siku naswona swinga engeteleriwa hi 5 kg ya swakudya swa furu ra ruhlaza. Eka nhweti yohetelela yak u biha emirini, leswi swinga tlakusiwa kuya fika eka 7 kg hi siku ku engetelela swakudya swa nkatsakanyo wa 250 - 400 gm/siku/xifuwo. Madyelo ya kahle yafanele ku nyikela swakudya hinkwaswo swo ringanela leswi mbuti leyinga humeseki masi yiswilavaka. Tinga lava swakudya swa nkatsakanyo wa 150 - 200 gm/siku eka madyelo yoka yangari kahle. Timbuti tifanele kukuma ti minerali letinga lulamela timbuti. Leswi swifanele swikatsa copper yoringanela no vevuka naswona kungavi ti minerali ta magadi.

Kuphamela Swimbutani eka Madyelo

©Marinda Louw
Kufikela eka tinhweti ti nharhu hi vukhale, ximbutani xita kuma nkatsakanyo wa masi (masi ya mbuti kumbe ya homu), furu ra rihlaza na swin’wana- leswinga henhla hi swakudya swifanele ku vekiwa eka ndzhawu yohlawuleka laha timbuti letikulu tingataka tinga swifikeleli. Kusukela eka masiku ya 90 swimbutani swinga chuchiwa swiya dya emadyelweni kuringana 8 wa tiawara/siku. Swakudya swo engetelela leswingana ti protein to fika eka 15 - 18% tinga phameriwa masiku hinkwawo; kwalomu ka 125 - 200 gm/xifuwo/hi siku. Phakela swakudya swo oma namadyambu kumbe hi nkarhi wa mpfula.

Translated by Ike Ngobeni