Mmuso o Matla
Mapungubwe ke sebaka sa tswelo-pele ya Afrika ya boholo-holo e ileng ya atleha lebopong la Noka ya Limpopo ho tloha ka 900 AD ho ya ho 1300 AD. Ke mmuso wa kgale ka ho fetisisa o tsejwang Afrika Borwa ho Sahara le tshusumetso ya oona e phatlalatswa sebakeng se sengata, se kwahelang dikarolo tsa seo hona jwale Afrika Borwa, Botswana le Zimbabwe.
Ho phaella moo, matsatsing a yona hamorao, Mapungubwe e ne e le mmuso o matla o neng o sebedisana le bahwebi ba pele ba Sechaena, Maarabia le Maindia, ba neng ba ntse ba rekisa lebopong le ka botjhabela la Afrika ho tloha kgale dilemong tse 4000 tse fetileng. Ha mmuso wa Mapungubwe o wela ka tshohanyetso ka 1290 AD, baahi ba ile ba fallela dibakeng tse nonneng, jwaloka motse o tummeng wa majwe wa Great Zimbabwe.
Hona jwale ho amohelwa ka tlwaelo hore bao e kileng ya eba batho ba Mapungubwe ba bang ba mehleng ya kajeno ya Seshona le batho ba Venda (mme mohlomong ba ile ba kenya letsoho le sechabeng sa Sotho-Tswana). Ka lebaka leo, Mapungubwe e bapala karolo e ka sehloohong sekgethong sa bohlokwa le se lebetsweng haholo historing ya rona ya pele.
Motse o Lahlehileng
Leha ho le jwalo, Mapungubwe le batho ba yona ba ne ba bonahala ba sitwa ho tseba dintho tse tlwaelehileng, hara merabe ya moo e neng e dula sebakeng sena le ba fihla ho tswa Europe morao tjena. Esita le ka mora hore 'e fumanwe hape' mathwasong a dilemo tsa bo 1930, pale ya Mapungubwe e ne e atisa ho nkwa e le kgaolo ya kgale kapa e sa tsejweng nakong e fetileng e lefifi ya Afrika, mme e ile ya iswa maruong a histori. Empa tsohle tseo dia fetoha.
Ka 1994, hammoho le puso e ncha ya demokrasi, ho ne ho ena le thahasello e tsosolositsweng sebakeng sa pele se neng se hlokomolohuwa sa histori ya Afrika (e leng ntho leha e le efe pele ho fihla van Riebeeck). Hape ho ne ho ena le takatso ya ho fumana le ho pholosa matshwao a nakong e fetileng ya boikgohomoso ba Afrika e neng e ka sebetsa e le seboni bakeng sa ‘Tsosoloso ya Afrika'. Mapungubwe e ne e le tekete feela.
Mmuso wa Pele wa Matswallwa
Mme le bohlokwa ba setsha le bona bo feta meedi ya rona. Ka lebaka leo, ka mora kopo ya katleho ya Setso sa Sebaka sa naha ya Mapungubwe ho ile ha phatlalatswa hore Nomoro ya Lefatshe ya Dibaka Tsa Bohlokwahadi ke 1099 ka Pherekgong 2002.
Jwalokaha ICOMOS (Lekgotla la Machaba la Diemahale le Ditsha) le ile la bolela tlalehong ya UNESCO, "Mapungubwe e bohlokwa ka ho fetisisa bakeng sa tsela e bontshang ho phahama le ho wa ha mmuso wa pele wa matswallwa Afrika e ka boroa.
Sebakeng sena ho na le masala a dihlooho tse tharo, dibaka tsa bona tsa satellite, le dinaha tse pota-potilweng ke dinoka tsa Limpopo le Shashe, tseo pelehi ya tsona e ileng ya tshehetsa baahi ba bangata ka hare ho mmuso." "Sebaka sa Mapungubwe ha se tshela leboya / borwa le ditsela tse ka botjhabela / bophirimela Afrika Borwa di ile tsa kgona ho laola kgwebo ka dipalangwang tsa Afrika Botjhabela ho ya India le Chaena le ka hare ho Afrika e ka borwa.
Di ne di kotula kgauta le lenaka la tlou - dihlahiswa tse fokolang dibakeng tse ding - tse ileng tsa tlisa leruo le leholo diphatsong tse kang thepa e entsweng ka letsopa ya Chaena le difaha tsa Persia." "Mapungubwe e ile ya shwa ka tshohanyetso, e hlasetswe ke boemo ba lehodimo bo ntseng bo mpefala, le ho lahlehelwa ha motse-moholo, ho bolela hore mesaletsa a mmuso a bolokilwe.
Sebaka sa Mapungubwe e le setsi sa matla karolong e ka borwa ya Afrika se ile sa fetela leboya ho Great Zimbabwe le Khami. Mapungubwe e tlameha ho bonwa e le mohlahlobi wa mebuso ena e mmedi hamorao."
Setso sa Sebaka sa Naha
Kahoo Mapungubwe e tshwanelwa ke ho amoheleha boemo ba ho ba Lefa la Sechaba le Lefa la Lefatshe. Empa lentswe "setso sa sebaka sa naha" le kenella hokae? Haesale ho tloha ka 1992, dikamano tse kgolo pakeng tsa batho le tikoloho ya tlhaho di nnile tsa tsejwa e le dibaka tsa setso, mme Mapungubwe e dumellana le tlhaloso ena. Jwaloka Jane Curruthers, rahistori ya hlomphehang ya tikoloho, o re: "Mapungubwe ha se ya tlhaho, empa ke tikoloho e hahilweng ho bontsha sechaba se e sebedisitseng.
Mokganni wa sechaba sa pele e ne e le tshebetso, ho sebediswa le ho fokotsa ditjhelete tsa tlhaho ho matlafatsa ditekanyetso tsa sechaba, tsa dipolotiki le tsa moruo."
Carruthers o tswelapele ka ho qotsa motho e mong ya hlalosang maikutlo, e leng P. Fowler, ya reng: "boholo ba lefatshe ka bophara ka tsela e kgolo kapa e nyane, 'setso sa sebaka sa naha' le e nngwe ya melemo ya bohlokwa ka ho fetisisa ya nako e telele ya ho kenngwa ha dibaka tsa setso tlasa Tumellano ya Bohlokwa ba Lefatshe ke hore e lokela ho thusa ho kgothalletsa hohle ho tseba ditaba tse ngata ka ho fetisisa." Yaba re re kaofela ha rona!
Translated by Bongani Matabane