Mmušo Wa Maatla
Mapungubwe ke lefelo la kgale la tlhabologo ya Afrika leo le atlegilego mo dipankeng tša Noka ya Limpopo go tšwa go 900 AD go fihla 900 AD. Ke mmušo wa pele wa go tsebega mo Borwa bja Afrika gomme khuetšo ya lona e phatlaletše mo lefelong le, ya tlala dikarolo tše di akaretšago Afrika Borwa, bjalo ka Botswana le Zimbabwe.
Go feta fao, ka dikgatong tša ka morago, Mapungubwe e be e le mmušo wa maatla yo o bego o na le kamano le dikgwebo tša China, Arabic le India, bao ba bego ba dira kgwebo mo East Coast ya Afrika mengwaga ye mmalwa ye 4000, ye fetilego.
Ge setšhaba sa Mapungubwe se phuhlamile ka pejana ka 1290 AD, badudi ba ile ba tloga ba ya go mafelong a kaone a go swana le toropo ya Legendary Stone ya Zimbabwe. Bjale go a amogelwa gore batho ba pele ba Mapungubwians ba magareng ga batho ba lehono ba Shona le Venda (mohlomongwe e na le seabe gape go setšhaba sa Sotho-Tswana). Ka fao, Mapungubwe e kgatha tema ye bohlokwa kudu mabapi le tiragalo ya mathomo ya histori ya rena ye lebetšwego.
Toropokgolo E Lahlegilego
Ka ntle le rekoto ya histori, le ge go le bjalo, Mapungubwe le batho ba yona ba tšwile mo tlhabologong, bobedi magareng ga tikologo ya setšhaba sa gae seo se bego se dula mo lefelong leo le batho ba Yuropa bao ba sa tlago go fihla. Le ka mrago ga kutollo ka 1930, Kanegelo ya Mapungubwe e be e tšewa fase bjalo ka taba ye e sa tshepagalego mo tše fifetšego, tše fetilego tša Afrika Borwa, gomme e beilwe mo historing ya ka morago. Eupša tše ka moka di ile tša fetoga.
Ka ngwaga wa 1994, ka temokrasi ye mpsha, go be go na le kgahlego ye mpshafaditšwego mo mmušong wa histori ya Afrika (se sengwe le se sengwe seo se bego se le gona pela ga go fihla ga Van Riebeeck). Go be go na le nyakego ya go hwetša le go hwetša dika tša dilo tše fetilego tša Afrika tšeo di tla šomago bjalo ka motheo wa go Renaissance ya Afrika. Mapungubwe e be e no ba thekete.
Mmušo Wa Pele Wa Tlholego
Gomme bohlokwa bja lefelo bo putla go feta mellwane ya selegae. Ka gona, ka morago ga tshepedišo ye e atlegilego; naga ya setšo ya Mapungubwe e ile ya bitšwa lefelo la Bohwa bja Lefase nomoro ya 1099 ka Janaware 2002. Bjalo ka ICOMOS (Khansele ya Boditšhabatšhaba ya monument le mafelo) e boletše mo pegong ya bona ya UNESCO, Mapungubwe e na le mohola wa mo gohle ka tsela yeo e bontšhago go gola le go wa bja mmušo wa pele wa tlholego ya Afrika Borwa.
Ka gare ga lefelo go na le metsemešate ye meraro, madula a yona a sathalaete, le mašemo tikologong ya kopano ya Limpopo le dinoka tša Shashe dinoka, monono wa yona o thekgile setšhaba se se golo ka gare ga mmušo. “Boemo bja Mapungubwe mo sefapanong sa ditsela tša leboa/borwa le bohlabela/bodikela mo Borwa bja Afrika di kgontšhitše go laola kgwebo ya bohlabela bja Afrika go India le China le ka ka gare ga Afrika Borwa.
Go tloga mo tikologong ya yona e ile ya buna gauta le aebori - diphahlo ga di hwetšagale go gongwe le go gongwe lehumo, yeo e tlišitšego lehumo leo le bontšhitšwego mo nageng gagologolo mo China porseleine le diphetha tša galase tša Persian.” “Go hwa bja Mapungubwe, bjo bo tlišitšego ke maemo a boso ao a fapafapanego, le go tlogelwa ga motsemogolo, go ra gore mašaladi a mmušo a hlokometšwe.
Boemo bja Mapungubwe bjalo ka maatla a Afrika Borwa a šuteletše go leboa go Zimbabwe ye kgolo le khami. Mapungubwe e swanetše go bonwa bjalo ka ya moetapele wa memmušo ye mebedi ye.”
Tebego ya Naga ya Setšo
Bjale Mapungubwe le lefelo le le bohlwaka la bohwa bja bosetšhaba le maemo a bohwa bja lefase. Eupša lerero la Tebego ya naga ya setšo le tšena kae? Gabotse, go tloga ka 1992, bakgahlegi ba bohlokwa ka magareng ga batho le tikologo ya tlhago di lemogwa bjalo ka dipeakanyo tša setšo, gomme Mapungubwe e swanela ke tlhalošo ye.
Bjalo ka ge Jane Curruthers, mohlomphegi wa histori ya ya tikologo a e bea: “Mapungubwe ga se lefelo la tlhago, eupša tikologo ye e agilwego go bontšha setšhaba seo se dirišwego. Mootledi wa setlogo sa setšhaba o be a le mošomiše, tšhomišobošaedi le maximisation ya methopo ya tlhago go segwera sa setšhaba, tša sepolotiki le ikonomi.
Carruthers o tšwela pele go tsopola mogaši, P. Fowler, yo a re: “bontši bja karolo ya bokagodimo bja lefase, ke godimo goba fase, tebego ya naga ya setšo’ [le] ntlha ye bohlokwa kudu ya mehola ya kakaretšo ya dipeakanyo tša setšo ka fase ga tumelelano ya bohwa bja lefase ke gore e swanetše go thuša go tšwetša pele le go gongwe temošo ye kgolo ya Ditaba tša Naga. Ka fao rena ka moka!
Translated by Lebogang Sewela