Muvhuso une wa vha na Maanḓa
Mapungubwe ndi fhethu hune havha ha kale ha tshi Afrika hune ha wanala tsini na mulambo wa Limpopo ubva nga 900 AD u swika nga 1300 AD. Ndi muvhuso wo thoma u ḓivhea kha ḽa sub-Saharan Africa nahone ṱhuṱhuwedzo ya hone yo phaḓalala ya vala tshipiḓa tsha hune zwazwino hapfi ndi Afrika Tshipembe, Botswana na Zimbabwe.
U tshi nga isa phanḓa, kha tshiimo tsha hone tsha nga murahu ho vha hu muvhuso une wa vha na maanḓa we wa vha una vhukwamani na vha China, Arabic na India vhe vha vha vha tshi khou rengisa tsini na maḓi lwa minwaha ya 4000 yo fhelaho.
Musi tshiimo tsha Mapungubwe tshi tshiwa nga vho 1290 Ad, vhadzulapo vha pfuluwa vha tshi khou tevhela pfulo, sa tombo ḽihulwane ḽa Zimbabwe huhulwane. Zwazwino zwo no ṱanganedziwa nga vhunzhi, uri vhathu vha kale vha Mapungubwe vha hone kha vhavenda na vha Shona tshinwe tshifhinga vha nga vha vha hone na kha vha Sotho-tswana. Nga hezwo huna zwinzhi zwe Mapungubwe ya ita kha vhutshilo ha vho riṋe ha ḓivhazwakela.
Ḓorobo yo Xelaho
Nga nnḓa ha zwine ha ḓivhiwa ngazwo zwa ḓivhazwakale, Mapungubwe na vhathu vhaho vha vhonala vha tshi nga avhaho kha zwithu zwine zwa vha uri ndi zwa ndeme, vhoṱhe vhukati ha lushaka lune lwa vha hayani vhe vha ḓo dzula kha vhupo na musi hu tshi swika vha European.
Na nga murahu ha musi i tshi wanuluswa hafhu nga 1930, tshiṱori tsha Mapungubwe tsho vha tshi sa ambiwi hu tshi nga ndi tshipiḓa tshine tsha ofhisa vhukuma nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula, ha humbuliwa nga murahu ha musi ho no vha na mbofholowo. Ya humiselwa murahu kha zwithu zwa ḓivhazwakale. fhedzi zwoṱhe hezwi zwi khou shanduka. Nga 1994 zwo ṱangana na muvhuso muswa, ho vuseledzwa lutamo kha fhethu he ha vhuya ha litshedzwa ha Afrika ha ḓivhazwakale.
Sa tsumbo tshinwe na tshinwe tshe tsha vhuya tsha amba uri hu ḓo da Jan Van Riebeeck. Ho dovha hafhu ha vha na lutamo lwa u wana tshiga tshine ra ḓi hudza ngatsho tshine tsha nga kona u shuma sa u humiselwa ha Afrika, ha mbo ḓi vha hu sina hunwe nga nnḓa ha Mapungubwe.
Muvhuso wa u Thoma Wapo
Tsumbo dza hafho fhethu dzi fhira na mikaṋoni. Nga nḓila yone nga murahu ha u tendelwa ha khumbelo, Mapungubwe fhethu ha zwa mvelo ha mbo ḓi kona u ambiwa uri ndi fhethu ha ḽifhasi ha zwa mvelo hune mbalo ya hone ya ri 1099 nga Phando 2002. Sa ICOMOS (the International Council on Monuments and Sites) vha amba hezwi kha mvelelo dzavho dza UNESCO, “Mapungubwe ndi fhethu huhe havha ha ndeme nga maanḓa hu ṱalukanya u ima na uwa ha muvhuso wa u tou thoma wapo kha ḽa Afrika Tshipembe.
Nga ngomu henefho huna zwithu zwine zwo sala zwa fhethu huraru, zwe vha amba nga ha satellite, na shango ḽine ḽa mona na henefho kha mulambo wa Limpopo na Shashe, he manyoro a hone a tikedza vhathu vhanzhi na muvhuso nga ngomu. “Mapungubwe ho ima fhethu hune ha vha mafhandeni a vhubvaḓuvha na vhukovhela, devhula na tshipembe kha ḽa Afrika Tshipembe, zwine zwa i tendela u kona u langa vha East African ports uya India na China hu tshi kha ḓi vha kha ḽa Afrika Tshipembe.
Ubva kha yone iṋe yo ṱavha musuku na ivory- zwine zwa vha zwi tshi khou thusa hunwe hune lupfumo lwa hone uya kona u luvhona lwo ṱaniwa kha maṱano mahulwane a vho Chinese porcelain na Persian glass beads.” “Mapungubwe ahu vhambedziwi na hunwe, ho ḓisa na tshanduko ya mutsho, na u litshedzwa ha zwithu zwine zwa nga ḓisa tshelede ya u thoma, zwine zwa amba uri zwo salaho kha muvhuso zwo vha zwo vheiwa.
He ya ima hone zwino ndi yone ino fha maanda na Zimbabwe ḽihulwane na Khami. Hu fanela u dzhiiwa sa fhethu hune ha langa hei mivhuso mivhili.”
Nzulelo ya zwa Mvelelo
Zwino Mapungubwe huya tenda uvha fhethu ha vhufa ha ḽifhasi. Fhedzi ndi gai hune ipfi ḽa uri fhethu ha mveleleo ḽa tenda u dzhena hone? Zwine zwa vha zwa vhukuma ubva nga 1992 ho vha nau dzhenelela vhukati ha vhathu na mupo ndi zwone zwo dzhiiwaho sa nzuleleo ya mvelelo nahone Mapungubwe hu ya tenda u vhidziwa nga urali.
Sa zwe Jane Curruthers, muṱhomphei muhulwane kha zwa ḓivhazwakale ya mupo azwi vheya ngaho: “Mapungubwe asi fhethu ha mupo, fhedzi ndi fhethu hune ha vha uri ho itwa nga mupo ha kona u shumiwa nga vhathu zwe zwa ḓo ita uri u shumiwa hohu nga vhathu zwo ḓo thusa uri hu kone u kunga zwa matshilisano, polotiki na masheleni.”
Carruthers u isa phanḓa nga u amba nga ha munwe wa muambi vhukuma, P. Fowler, we aḓori: “u ḓala ha zwithu zwa ḽifhasi, uya kha zwihulwane na zwiṱuku, kudzulele kwa mvelelo zwine zwa vha fhasi ha World Heritage Convention hu fanela u thusa kha u hulisa hunwe na hunwe uri hu vha na u ḓivhea huhulwane nga ha hafha fhethu”. Roṱhe ra kona u ralo!
Translated by Khalirendwe Nekhavhambe