Bantfu bema San

Emadloti noma Labaphansi bema San

©Karl Svendsen

Emadloti alabakhuluma-siSan kumbe ngibo bekucala labahlala eNingizimu Afrika, netindzawo labatifundza letinetinsuku tasemuva teminyakeni lemakhulu etinkhulungwane. Tindzawo teminyaka yetinkhulungwane letilishumi muva ye Litje Lemnyaka waMuva titfwele emaciniso kanye nemazibithi etintfo letentiwa kanye nendlela yemphilo lekukuhlanganisa kumlandvo kanye nelindvulo-lemashumi lamabili lema San.

Noma lama madloti bewakadze ama 'San' akwatiwa, njengoba leligama lichaza bantfu labakhuluma 'iclick' tilwimi letikhona kumacembu emaKhoisan, kantsi netindzawo ativeti tilwimi. Emadloti emaSan aphila kakhulu ngekuhlanganisa titjalo, kutingela tilwane letinkhulu kanye nekubamba imidlalo lemincane. Ngaselusentseni, bantfu nabo bebatsembele ekudleni lokuphuma elwandle (imfishi, imfishiyesigogo kanye netilwane taselwandle).

Bewete indzawo lengeyawo yekuhlala futsi bekahamba ngendzawo ngekuya kwetidzingo tawo, eminyakeni letinkhulungwane letimbili phambilini, bantfu be Khoekhoe (belusi lebebahamba netimvu kanye netinkhomo tabo) kanye Nebalimi be Nsimbi Lendzala (lebebakadze banemfuyo phindze balime inhlanyelo, noma bebabona bumcoka bekuhlala ingunaphakade) bahamba ngaseningizimu kuyongena eNingizimu Afrika.

Ema Khoekoe

Kusuka kuma Khoekoe, kulabo ngekweliningi kanye nangelulwimi bebahlangene, emadloti ema San atfola lokudvweba kwekwakha emadziwo netindishi ngelibumba. Noma bangazange batsatse lendlela yesilungu yekwakha tintfo letentiwe bosomapulazi beNsimbi Lendzala, imidvwebo yensimbi endzaweni yeLitje Lelidzala Lamuva ikhomba kutsi kwakukadze kukhona kuchumana phakatsi kwebatingeli-labahlangene nabo somapulazi.

Kubukeka sengatsi laba bantfu ngetintfo letehlukene baba-nekuphilisana nomanje, kwakutikhatsi tencindzetelo yema kholonisi, kucabana kwakubhalwa (kufana nekutsi, eDrakensburg, lapho emaSan aba tati ekwebeni tinkhomo nemahhashi ebafuyi labamhlophe nalabamnyama kanye nemakholonisi).

Kuphela noma kwehlulwa kwama San aseningizimu njengelisiko lelibonakalako kanye nelicembu lemnotfo kumbe ngenca yeminyaka lembalwa yeminyaka lelikhulu ngekuphela, kanye nesisindvo semakholonisi kusuka ndvulo emnyakeni welishumi nesikhombisa nekuchubeka: bakhulumi be-San bentiwa tigcila, futsi nakuletinye tintfo bebasuswa. Incumbi yalabanye babatisebenti ngekhatsi nasetindzaweni tekuhlala tema kholonisi kanye nebafuyi, lokwakhokha kuphatamiseka kwekutfolwa kwesintfu sema San aseningizimu ngekucala kweminyaka lemakhulu.

Kuphila

©Shem Compion

Kuvame kucatjangwa, ngisho nalamuhla, lama San atsetse tindlela letiningi temnotfo, ngekwelisiko kanye nekuphila ngekwembusave. Kufana nekutsi, kuletikhatsi tamanje angagcina tilwane tekufuywa (fana netimbuti, emadonki kanye netinkhomo) phindze atsatse tindlela tekuchuba (kwelusa) indlela yekuphila.

Lokufoselela kwema San ngekungangabati kukweneta lokuningi ekunjingeni kwawo kanye nekuma lokudze kwemasiko esintfu, lekuwasite kutsi avule umsebenti kule Kalahari leyomile kakhulu, ngemvula yakhona lencane kanye nekushisa lokuphakeme kakhulu.

Translated by Phindile Malotana