Vhathu vha San

Vhadzimu vha San

©Karl Svendsen

Vhadzimu vha vha San hu dzhiwa uri ndi vhone vhathu vha u tou thoma u dzula Afrika Tshipembe, nga tshifhinga tshine ho itwa zwa dzi ndingo dza vhathu ho waniwa uri havha vhathu vho dzula lwa minwaha ya zwigidi yo fhelaho. Kha vhupo ha vho ho wanala lwa minwaha ya 10 000 ya later stone age dzi tsumbo dza zwithu na dzi ndila zwine zwa vha tanganisa na divhazwakela ya centuary ya vhu 20 ya vhathu vha San.

Zwauri havha vhadzimu navhone vho vha vha vha San azwi divhei na luthihi sa vhunga vhathu vha tshi talusa vhathu vhane vha amba savho sa vhathu vha luambo lwa Khoisan, nahone fhethu ahu talusi dzi nyambo. Vhadzimu vha vha San vho vha vha tshi tshimbila nga u kuvhanganya zwimela, na u zwima zwipuka zwihulwane na dzine dza vha thukhu.

Tsini na madi vha dovha vha la zwiliwa zwine zwa wanala madini(khovhe, mangwangwa a hone na zwifuwo zwa madini). Avha na madzulo a tshothe vha vha tshi khou sokou tshimbila zwi tshi khou bva kha zwine vha khou toda, minwe minwaha ya 2000 yo fhiraho vhathu vha vha Khoekhoe (cgalsia vhane vho vha vha tshi tshimbila na zwifuwo zwavho kholomo na mbudzi).

Na vho rabulasi vhe vha vha vhana zwifuwo na zwimela ndi vhone vhe vha vha vha tshi toda madzulo a tshothe. Vha pfulutshela dubo lwa vhukovhela Afrika Tshipembe.

Vha Khoekhoe

Ubva kha Khoekhoe, uya kha vhane vha vha uri vho á¹±umaniswa navho, vhadzimu vha San vho tumaniswa na zwithu zwa vhutsila zwa u ita dzi khali. Naho huna uri avha ngo kona maitele a u shumisa dzi tsimbi dzine dzo wanala musi hu tshi khou toliwa zwithu zwa kale, zwa ngudo dza vhathu zwo sumbedza uri ho vha huna u tangana ha vha zwimi na vhalimi.

Zwo sumbedza uri havha vhathu vhana ikonomi yo fhambanaho vho kona u tshila, kha tshifhinga tsha mutsiko, hu ya kona u vhonala dzi khakhathi (sa tsumbo Drakensberg, he vha San vha tou vha vho makone kha utswa zwifuwo na dzi donngi ubva kha vhafuwi vha vhathu vhatsu na vhatshena.

U vha hone ha vha San vha vhukovhela ndi zwa mvelo na zwigwada zwa ikonimi zwine zwo vha hone kha mi nwaha mituku ya 100 yo fhelaho, na u kona u dzhenelela ha vhatshena nga centuary ya vhu 17 uya phanda: vhathu vhane vha amba luambo lwa San vho tambudziwa, zwo vha zwo yesa. Vhanzhi vho vha vha shumi kha mabulasi avha tshena zwe zwa do tshinyadza zwithu zwavho zwa sialala mathomoni a centuary.

U Kona u Tshila

©Shem Compion

Nga nnda ha hezwo zwothe na namusi vha San vho kona u wana ndila ya zwa Ikonomi, mvelelo na u kona u tshila huna zwithu zwa polotiki.

Sa tsumbo, maduvha ano vha nga di dzula na zwifuwo zwa hayani u fana na dongi, mbudzi na kholomo vho no vha na maitele a u kona uvha na danga, vho no vha na matshilo avhudi. Vha ya langa vhunzhi ha lupfumo lwavho na mvelelo yavho, zwo vha konisaho uri vha kone u tshila Kalahari hune ha sa tou vha na mvula nnzhi na mufhiso wo kalulaho.

Translated by Khalirendwe Nekhavhambe